วีถิ สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[136] เอวํ จิตฺตปฺปเภท สงฺคโห, เจตสิกปฺปเภท สงฺคโห, อุภยปฺปเภท สงฺคโหติ จิตฺตเจตสิกานํ กโยปเภท สงฺคเห ทสฺเสตฺวา อิทานิ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติสงฺคโห วีถิมุตฺต จิตฺตปฺปวตฺติสงฺคโหติ เต สญฺเญว ทฺเว ปวตฺติสงฺคเห ทสฺเสตุํ จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ อุปฺปาทาฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺติฯ อญฺญสฺส อสุ ตตฺตาจิตฺเต อิจฺเจว ลพฺภติฯ อิติ จิตฺตญฺจ จิตฺเตอุปฺปาทาจาติ จิตฺตุปฺปาทาฯ จิตฺตเจตสิกาติ วุตฺตํ โหติฯ เตสํ จิตฺตุปฺปาทานํฯ อิจฺเจวนฺติอาทิโต ปฏฺฐาย วุตฺตปฺปกาเรนฯ สงฺคหมุตฺตรนฺติ ชาตินิทฺเทโส ยํฯ อุตฺตเร อุตฺตเม ตโย ปเภทสงฺคเห กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ภูมิปุคฺคลเภเทนาติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ กามาวจราทิภูมิเภเทน ทุเหตุกาทิ ปุคฺคลเภเทน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ ปุพฺพาปรนิยามิตนฺติ อาวชฺชนาทิ จกฺขุวิญฺญาณาทิ ปุพฺพ จิตฺตาปรจิตฺตานุกฺกเมน นิยามิตํ ววตฺถิตํฯ ปวตฺติสงฺคหํนามาติปิ ชาตินิทฺเทโสเยวฯ เอวํ นามเก ทฺเว ปวตฺติสงฺคเหติ อตฺโถฯ ปฏิสนฺธิปวตฺติยนฺติ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุฯ วจนวิปลฺลาโส เหสฯ ปฏิสนฺธิกาเลปวตฺติกาเลจาติ อตฺโถฯ ปฏิสนฺธิกาเล ปวตฺติสงฺคหญฺจ ปวตฺติกาเล ปวตฺติสงฺคหญฺจาติ ทฺเว สงฺคเหปวตฺติ ปวกฺขามีติ วุตฺตํ โหติฯ อยญฺจ อตฺโถ อุปริสงฺคเห อารพฺภ คาถาย ปากโฏฯ เกจิ ปน นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ วทนฺติฯ เอวํสติ อุปริ สงฺคโห ปฏิสนฺธิสงฺคโหนาม สิยาฯ น ปวตฺติ สงฺคโห นามฯ เอวญฺจ สติ อุปริ วีถิมุตฺตสงฺคเห อารพฺภ คาถายํ สนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคโหนาม อิทานิ วุจฺจตีติ อิมินา น สเมติฯ

[115] ฏีกาสุ ปน

‘‘อุตฺตรํ เวทนาสงฺคหาทิวิภาคโต อุตฺตม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ วิจาเรตพฺพํฯ

เอวญฺหิ สติ ปกิณฺณกสงฺคโหว อิธ สงฺคหสทฺเทน คหิโต สิยาติฯ ยสฺมาปน ติณฺณํ ทฺวินฺนญฺจ ปเภทสงฺคหานํ มชฺเฌ ฐตฺวา อยํ อนุสนฺธิคาถา ปวตฺตาฯ ตสฺมา ปุพฺเพ ตโยปิ ปเภทสงฺคหา อิธ สงฺคหสทฺเทน คเหตุํ ยุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อยํ ปน ปวตฺติสงฺคโห วตฺถุทฺวาราลมฺพเณหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา วุตฺโต สุวุตฺโตติ ตานิ ตีณิ ฉกฺกานิปิ ปุน อิธ นิกฺขิตฺตานิฯ

[116] วิภาวนิยํ ปน

‘‘วตฺถุทฺวาราลมฺพณ สงฺคหา เหฏฺฐา กถิตาปิ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ปุน นิกฺขิตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ สกลา วตฺถุทฺวาราลมฺพณสงฺคหา อิธ นิกฺขิตฺตาติฯ วิสยานํ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ วิสยปวตฺติฯ เอตฺถจ ปวตฺตีติ อาปาตาคมนเมว วุจฺจติฯ วกฺขติ หิ เอกจิตฺตกฺขณา ตีตานิวาติอาทิํฯ สา ปน กาจิ สีฆตมา, กาจิ สีฆตรา, สีฆา, ทนฺธา, ทนฺธตรา, ทนฺธตมาติ ฉธา โหตีติฯ กมฺมาทีนํ วิสยานํ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ ปจฺจุปฏฺฐานํ อาปาตาคมนํ วิสยปฺปวตฺติฯ วกฺขติ หิ กมฺมํวา กมฺมนิมิตฺตํวา คตินิมิตฺตํวา กมฺมพเลน ฉนฺนํ ทฺวารานํ อญฺญตรสฺมิํ ปจฺจุปฏฺฐาตีติฯ

[117] วิภาวนิยํ ปน

‘‘วิสเยสุจ จิตฺตานํ ปวตฺติ วิสยปฺปวตฺตี’’ติปิ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

เอวญฺหิ สติ อติปริตฺตารมฺมเณ วิสยปฺปวตฺตินาม อนุปปนฺนา อาปชฺชตีติฯ ตตฺถาติ เตสุ ฉกฺเกสุฯ ธาตุเภทํ ปตฺวาธาตุนานตฺตํ ปมาณนฺติ มนนํ วิชานนโต วิสุํ กตฺวา มโนธาตุ วิสุํ วุตฺตาฯ วิญฺญาณเภทํ ปตฺวา ปน ยํกิญฺจิ มนนํ วิชานเน อนฺโต คธเมวาติ วุตฺตํ จกฺขุวิญฺญาณํฯลฯ ฉวิญฺญาณานีติ ฉวีถิโย ปน ทฺวารปฺปวตฺตา จิตฺตปวตฺติโย โยเชตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ จกฺขุทฺวาเร ปวตฺตา วีถิ จกฺขุทฺวารวีถิฯ

จกฺขุทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺโต จิตฺตปฺปพนฺโธติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุฯ อสาธารเณน จกฺขุวิญฺญาเณน อุปลกฺขิตา วีถิ จกฺขุวิญฺญาณวีถิฯ สุทฺโธ ปน มโนวิญฺญาณปพนฺโธ มโนวิญฺญาณวีถิฯ

วิภาวนิยํ ปน

‘‘จกฺขุวิญฺญาณสมฺพนฺธินี วีถิ เตน สห เอการมฺมณ เอก ทฺวาริกตาย สห จรณภาวโต จกฺขุวิญฺญาณ วีถี’’ติ วุตฺตํฯ

ทฺวารปฺปวตฺตาติ ทฺวาเร อุปฺปนฺนาฯ ตํ ตํ ทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ อตฺโถฯ จิตฺตปฺปวตฺติโยติ จิตฺตปพนฺธาฯ อติมหนฺตนฺติ สามิ อตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ อติมหนฺตสฺส ปญฺจาลมฺพณสฺส ปวตฺติฯลฯ อติปริตฺตสฺส ปญฺจาลมฺพณสฺส ปวตฺติจาติ ปญฺจทฺวาเร จตุธาฯ มโนทฺวาเร ปน วิภูตสฺส ฉฬารมฺมณสฺส ปวตฺติ อวิภูตสฺส ฉฬารมฺมณสฺส ปวตฺติจาติ ทฺวิธาติ ฉธาวิสยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาติ โยชนาฯ อติมหนฺตาทิภาโว เจตฺถ อาโลกาทิ ปจฺจย วเสนวา วตฺถุ อติมหนฺตาทิวเสนวา เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ สณฺหสุขุมํปิ ทูรํปิ รูปาทีนํ อธิฏฺฐานวตฺถุนาม อาโลกาทิ ปจฺจย สมฺปตฺติยา สติ อติมหนฺตเมวฯ ตถา หิ พุทฺธสฺส ภควโต ปถมาติ นีหารกาลาทีสุ โลก วิวรณ ปาฏิหาริยปวตฺติ กาเล อวีจินิรเยปิ อกนิฏฺเฐปิ ปรจกฺกวาเฬสุปิ สณฺหสุขุมานิจ ทูรานิจ รูปานิ อิธ ฐิตาว ปสฺสนฺติฯ ตทา หิ อุฬาโร โอภาโส ปาตุรโหสิฯ ตสฺส วเสน สพฺเพปิ ปถวิสิเนรุ จกฺกวาฬ สิลุจฺจยาทโย ชาติผลิกกฺขนฺธา วิย สมฺปชฺชนฺติฯ มหนฺโต อุฬาโร โอภาโส ปาตุรโหสิ อติกมฺมเทวานํ เทวานุภาวนฺติ หิ วุตฺตํฯ อุปปตฺติเทวพฺรหฺมาทีนํ ปน ปสาทนิสฺสยภูตานํ โอภาสชาตตายปิ ปถวิปพฺพตาทโย จกฺขุรูปาทีนํ อนฺตรํ กาตุํ นสกฺโกนฺตีติฯ ตถา ทูเรปิ ปพฺพตาทิรูปานิ วตฺถุ อติมหนฺตตาย จนฺทสูริย ตารกาทิ รูปานิ วิสย วตฺถุ มหนฺตตาย โอภาส ชาตตาย จ อติ มหนฺตานิ นาม โหนฺตีติฯ

อาโลกาทิปจฺจยานํ ปน อธิฏฺฐานวตฺถูนญฺจ ทุพฺพล ทุพฺพลตร ทุพฺพลตมานุกฺกเมน มหนฺตาทิภาโว วตฺตพฺโพติฯ ยานิ ปน ปญฺจาลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณํ อติกฺกมฺม อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ, ตานิ อติมหนฺตารมฺมณานินามฯ ยานิ ทฺวตฺติจิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม, ตานิ มหนฺตารมฺมณานิฯ ยานิ จตุ ปญฺจ ฉ สตฺต อฏฺฐ นว จิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม, ตานิ ปริตฺตารมฺมณานิฯ ยานิปน ทเสกาทสทฺวาทส เตรส จุทฺทส ปนฺนรส จิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม อาปาตํ อาคจฺฉนฺติฯ ตานิ อติปริตฺตา รมฺมณานีติฯ ปกฺขติจ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิวาติอาทิฯ วิภูตสฺสาติ ปากฏสฺส, อวิภูตสฺสาติ อปากฏสฺสฯ เอวํ ฉฉกฺกานิ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตานิ สพฺพานิ เอกโต โยเชตฺวา วีถิจิตฺตปฺปวตฺติํ วิตฺถาเรนฺโต กถนฺติ ปุจฺฉิตฺวา รูปารูปานํ ตาว อทฺธานปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ อุปฺปาทฏฺฐิตีติอาทิ มาหฯ ตตฺถ กถนฺติ เกน ปกาเรน วีถิจิตฺตปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ

[118] วิภาวนิยํ ปน

‘‘กถนฺติ เกน ปกาเรน อติมหนฺตาทิวเสน วิสย ววตฺถานํ โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา จิตฺตกฺขณวเสน ตํ ปกาเสตุํ อุปฺปาทฏฺฐิตีติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติฯ

เอวญฺหิ สติอาทิโต ปญฺจนฺนํ ฉกฺกานํ โอกาโสนาม นสิยาฯ นจ อุปฺปาทฏฺฐิติฯลฯ รูปธมฺมานมายูติ อิทํ วิสย ววตฺถานตฺถเมว วุตฺตนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโทฯ สภาว ปฏิลาโภติ อตฺโถฯ ฐานํ ฐิติฯ ยถาลทฺธสภาวสฺส อนิวตฺตีติ อตฺโถฯ ภญฺชนํ ภงฺโคฯ ตสฺส ปริหายิตฺวา อนฺตรธานนฺติ อตฺโถฯ เอกจิตฺตกฺขณํนามาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส ขโณนามฯ โส ปน ขโณ อจฺฉราสงฺฆาฏกฺขณสฺส อกฺขินิมฺมิลนกฺขณสฺสจ อเนกโกฏิ สตสหสฺสภาโค ทฏฺฐพฺโพฯ อจฺฉราสงฺฆาฏกฺขเณ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติ หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อาจริยานนฺทตฺเถรมเตน ปเนตฺถ อุปฺปาทภงฺค วเสนขณทฺวยํ เอกจิตฺตกฺขณํนามาติ วตฺตพฺพํฯ

ยถา หิ โลเก วิชฺชุนาม วทฺธนานนฺตรเมว ภิชฺชติฯ น ปนสฺสา วทฺธนสฺส ภิชฺชนสฺสจ อนฺตรา ฐิตินาม วิสุํ ปญฺญายติฯ ยถา จ อุทฺธํ อุชุํ ขิตฺตํ เลฑฺฑุ อุปฺปติตฺวา ปตติฯ น ปน อุปฺปตนสฺส ปตนสฺส จ อนฺตรา ฐิตินาม วิสุํ ทิสฺสติฯ ตถา จิตฺตํปิฯ ตํปิ หิ อุทย ภาคานนฺตรเมว วยภาเค ปตติฯ น ปนสฺส รูปธมฺมานํ วิย เตสํ ทฺวินฺนํ ภาคานํ มชฺเฌ วิสุํ เอโก คณนูปโค ฐิติภาโคนาม อุปลพฺภติฯ เอวญฺจ กตฺวา ยมเกสุ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคาว ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตาฯ วิเสสโต ปน จิตฺตยมเก อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติฯ ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํฯ โน จ อุปฺปชฺชมานํฯ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนญฺเจว อุปฺปชฺชมานญฺจาติอาทินา ภงฺคุปฺปาทาว จิตฺตสฺส วุตฺตาฯ กถาวตฺถุมฺหิจ เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ อามนฺตาฯ อุปทฺธทิวโส อุปฺปาทกฺขโณฯ อุปทฺธทิวโส วยกฺขโณติฯ น เหวํ วตฺตพฺเพฯ เอกํ จิตฺตํ ทฺเว ทิวเส ติฏฺฐตีติ อามนฺตาฯ เอโก ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณฯ เอโก ทิวโส วยกฺขโณติ นเหวํ วตฺตพฺเพฯ เอกํ จิตฺตํ จตฺตาโร ทิวเส ติฏฺฐตีติ อามนฺตาฯ ทฺเว ทิวสา อุปฺปาทกฺขโณฯ ทฺเว ทิวสา วยกฺขโณติ น เหวํ วตฺตพฺเพฯลฯ มาสํฯ ทฺเว มาเสฯ จตฺตาโรมาเสฯลฯ สํวจฺฉรํ, ทฺเว สํวจฺฉรานิฯ จตฺตาริ สํวจฺฉรานิฯลฯ กปฺปํฯ ทฺเว กปฺเปฯ จตฺตาโร กปฺเปติอาทินา ทฺเว อุปฺปาทวยภาคาว จิตฺตสฺส วุตฺตาฯ น ฐิติภาโคฯ ยทิ โส วิสุํ อุปลพฺเภยฺยฯ เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ อามนฺตาฯ ทิวสสฺส ปถโม ภาโค อุปฺปาทกฺขโณฯ ทุตีโย ฐิติกฺขโณฯ ตตีโย วยกฺขโณติ เอวํ มหาเถเรน วิจาริโต สิยาฯ ตโย ทิวเส ตโย มาเส ตีณิ สํวจฺฉรานิ ตโย กปฺเปติ อิมานิปิ อวชฺเช ตพฺพานิเอว สิยุนฺติฯ เอตฺถ สิยา, นนุ สุตฺตนฺเตสุ ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขต ลกฺขณานิฯ กตมานิตีณิ, อุปฺปาโท ปญฺญายติฯ วโย ปญฺญายติฯ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตีติ วุตฺตํฯ ตถา เวทนาย อุปฺปาโท ปญฺญายติฯ วโย ปญฺญายติฯ ฐิตาย อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติฯ สญฺญายฯ สงฺขารานํฯ วิญฺญาณสฺส อุปฺปาโทฯลฯ ปญฺญายตีติ วุตฺตํฯ ตสฺมา จิตฺตสฺส ตตีโย ฐิติภาโค วิสุํ อุปลพฺภติ เยวาติฯนฯ

ปพนฺธฐิติยา เอว ตตฺถ วุตฺตตฺตาติฯ กถํ วิญฺญายตีติ เจ, อุปฺปาทวเย ปถมํ วตฺวา ปจฺฉา ปุน วิสุํ ฐิตสฺส อญฺญถตฺถํ ปญฺญายตีติ อิมสฺส วุตฺตตฺตาติฯ อิตรถา อุปฺปาโท ปญฺญายติฯ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติฯ วโย ปญฺญายตีติ วุตฺตํ สิยาติฯ นนุ ปพนฺธฐิติ นาม ปญฺญตฺติ โหติฯ สาจ อสงฺขตา, สุตฺตนฺตานิจ สงฺขต ลกฺขณ วิสยานิฯ ตสฺมา สา ปพนฺธฏฺฐิติ ตตฺถ วุตฺตาติ นสกฺกา วิญฺญาตุนฺติ เจฯ น น สกฺกาฯ อภิธมฺเมปิ สงฺขตธมฺมนิทฺเทเสสุ สมูห สณฺฐาน สนฺตติ ปญฺญตฺตีหิปิ นิทฺเทสสฺส ทิฏฺฐตฺตาฯ ตถา หิ รูปายตนนิทฺเทสาทีสุ ทีฆํ รสฺสํ สณฺหํ ถุลํ วฏฺฏํ ปริมณฺฑลํ จตุรสฺสํ ฉฬํสํ อฏฺฐํสํ โสฬสํสํ นินฺนํ ถลนฺติอาทินา, วิภงฺเค จ เกสา โลมา นขา ทนฺตาติอาทินา ปญฺญตฺติสิเสน สงฺขตธมฺมา นิทฺทิฏฺฐาติฯ สุตฺตนฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ปญฺญตฺติวเสน ปวตฺตาปิ เทสนา สงฺขตธมฺมเมว อาหจฺจ ติฏฺฐติฯ ตสฺมา ยถา อุปฺปาทภงฺคานํ ปจฺเจกํ เอเกโก ขโณ จิตฺตสฺส ลพฺภติฯ น ตถา ฐิติยาติฯ อยํ อาจริยานนฺทตฺเถ รสฺส อธิปฺปาโยฯ อยญฺจ วาโท สํยุตฺตฏฺฐกถายํ เอว อาคโตฯ โสจ สงฺคหกาเรน ปฏิกฺขิตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ, อปเร ปน วทนฺติฯ อรูปธมฺมานํ ชราขโณนาม นสกฺกา ปญฺญเปตุํฯ สมฺมา สมฺพุทฺโธจ เวทนาย อุปฺปาโท ปญฺญายติฯ วโย ปญฺญายติฯ ฐิตาย อญฺญถตฺถํ ปญฺญายตีติ วทนฺโต อรูปธมฺมานํปิ ตีณิ ลกฺขณานิ ปญฺญเปติฯ ภานิอตฺถิกฺขณํ อุปาทาย ลพฺภนฺตีติ วตฺวา –

อตฺถิตา สพฺพธมฺมานํ, ฐิตินาม ปวุจฺจติ;

ตสฺเสว เภโท มรณํ; สพฺพทา สพฺพปาณินนฺติฯ

อิมาย อาจริยคาถาย ตมตฺถํ สาเธนฺติฯ อถวา, สนฺตติวเสน ฐานํ เวทิตพฺพนฺติจ วทนฺติฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อยํ วิเสโส นตฺถิฯ ตสฺมา อาจริยคาถาย สุตฺตํ อปฺปฏิพาเหตฺวา สุตฺตเมว ปมาณํ กาตพฺพนฺติฯ ตตฺถ ชราขโณนาม อุปฺปาทกฺขณภงฺคกฺขณานํ มชฺเฌ วิสุํ ชราย เขตฺตภูโต ฐีติกฺขโณ วุจฺจติฯ อญฺญถตฺตนฺติ ชราเอวฯ อตฺถิกฺขณนฺติ ขณทฺวยเมวฯ ปฏิกฺขิตฺโตปิ ปน อยํ วาโท กถาวตฺถุ ปาฬิยา สทฺธิํ สุฏฺฐุ สเมติเยวฯ

อปิจ, อุทฺธํ อุปฺปติตสฺส เลฏฺฏุสฺส อุปฺปตนนิวตฺติ วิย ยา จิตฺตสฺส อุทยสงฺขาตสฺส วฑฺฒนสฺส นิวตฺตินาม อตฺถิฯ น หิ อุทเย อนิวตฺตนฺเต วโยนาม สมฺภวติตีฯ สา เอว อุทย ปริยนฺตมตฺตภูตา อิธ ฐิติปริยาโยติ สกฺกา วตฺตุํฯ โส ปน วิสุํ คณนูปโค เอโก ขโณนาม นโหตีติ กตฺวา อภิธมฺเม ทฺเวเอว ขณา จิตฺตสฺส วุตฺตาฯ อุทยภาคสฺส ปน อาทิ โกฏิํ วยภาคสฺสอนฺตโกฏิญฺจ ถเปตฺวา มชฺเฌภาคทฺวยนิสฺสิตา ปริปจฺจน ลกฺขณา ชรานาม อรูปธมฺมานํปิ ลพฺภติเยวฯ ตํ สนฺธาย ธาตุกถายํ ชราทฺวีหิขนฺเธหิสงฺคหิตาติวุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[119] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาหิ ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพาฯ สา ฐิตินามา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ กถาวตฺถุปาฬิยา สห น สเมติฯ

อุปทฺธทิวโส อุปฺปาทกฺขโณฯ อุปทฺธทิวโส วยกฺขโณฯ ปถโม ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณฯ ทุตีโย วยกฺขโณติ หิ วิจาเรนฺเตน อุปฺปาทภงฺคาวตฺถา หิ ภินฺนา ตตียา อวตฺถา ตสฺสํ ปาฬิยํ ปฏิกฺขิตฺตาเยว โหตีติฯ

[120] เอเตน ยญฺจ ตตฺถ

‘‘ปาฬิยํ ปน เวเนยฺยชฺฌาสยา นุโรมโต นยทสฺสนวเสน สา น วุตฺตาฯ อติธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติฯ ยถา, รูปสฺส อุปฺปาโท อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทสิโต’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ วิภาคารหสฺส หิ ธมฺมสฺส วิภาคกรณํนาม เวเนยฺยวเสนาติปิ ธมฺมวเสนาติปิ ยุชฺชติฯ วิชฺชมาเน สติ วิสุํ กตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภิธมฺเม อวจนํ ปน เวเนยฺยวเสนาติ น ยุตฺตเมตนฺติฯ

[121] ยมฺปิ ตตฺถ

‘‘สุตฺเตจ ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิฯ กตมานิ ตีณิฯ อุปฺปาโท ปญฺญายติฯ วโย ปญฺญา ยติฯ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตีติ เอวํ สงฺขตธมฺมสฺเสว ลกฺขณทสฺสนตฺถํ อุปฺปาทาทีนํ วุตฺตตฺตา นสกฺกา ปพนฺธสฺส ปญฺญตฺติสภาวสฺส อสงฺขตสฺส ฐิติ ตตฺถ วุตฺตาติ วิญฺญาตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํปิ น คเหตพฺพํฯ

อภิธมฺเมปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปญฺญตฺติสีเสน สงฺขตธมฺมานํ นิทฺเทสสฺส ทิฏฺฐตฺตาติฯ

[122] ยมฺปิ ตตฺถ

‘‘อุปสคฺคสฺสจ ธาตฺวตฺเถเยว ปวตฺตนโต ปญฺญายตีติ เอตสฺส วิญฺญายตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุตฺตํฯ

ยถานุโลมสาสนญฺหิ สุตฺตํฯ ตสฺมา ตตฺถ วิเนยฺยานํ สุฏฺฐุ ปญฺญายนเมว อธิปฺเปตนฺติฯ อรูปํ อรูปิสภาวตฺตา ลหุปริณามํฯ รูปํ ปน รูปิธมฺมตฺตาเยว ทนฺธปริณามนฺติ วุตฺตํ ตานิปนฯลฯ รูปธมฺมาน มายูติฯ

[123] วิภาวนิยํ ปน

‘‘คาหกคเหตพฺพ ภาวสฺส ตํตํ ขณวเสน นิปฺปชฺชนโต’’ติ การณํ วุตฺตํฯ ตํ อการณํฯ

น หิ คาหกํ อรูปํ คเหตพฺพญฺจ รูปํ คหณสมฺปชฺชนตฺถํ ลหุํ ปริณมติ ครุํ ปริณปตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ ตานิ ตาทิสานิ สตฺตรสนฺนํ จิตฺตานํ ขณานิ สตฺตรสวา ตานิ จิตฺตกฺขณานิ รูป ธมฺมานมายูติ โยชนาฯ สตฺตรส จิตฺตกฺขณสมปมาณานิ ขณานิ วิญฺญตฺติ รูปลกฺขณ รูปวชฺชานํ รูปธมฺมานํ อายุนามาติ วุตฺตํ โหติฯ ขณมตฺตโต ปน อฏฺฐกถานเยน เอกปญฺญาสขณานิ โหนฺติ, มูลฏีกานเยน ทฺวตฺติํสขณานิฯ ตตฺถจ อาทิมฺหิ ทฺเว ขณานิ รูปธมฺมานํ เอกํ อุปฺปาทกฺขณเมวฯ อนฺเต ทฺเว เอกํ ภงฺคกฺขณเมวฯ มชฺเฌ อฏฺฐวีส ขณานิ เตสํ เอกํ ฐิติกฺขณเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ทนฺธปริณตานํ รูปานํ อุปฺปาทภงฺคาปิ จิตฺตสฺส วิย ลหุกา ภวิตุํ อรหนฺตีติฯ ตตฺถ วิญฺญตฺติทฺวยํ เอกจิตฺตกฺขณิกํฯ อุปจยสนฺตติโย อุปฺปาทมตฺตา อนิจฺจตา ภงฺคมตฺตาฯ ชรตา รูป ธมฺมานํ ฐิติกฺขณมตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

มูลฏีกานเยน ปเนตฺถ ตานิ ปน โสฬสจิตฺตกฺขณานิ รูปธมฺมานมายูติ วตฺตพฺพํฯ ฏีกาจริโย หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค อาคตํ มหาฏฺฐกถาวจนํ ปติฏฺฐเปนฺโต โสฬสจิตฺตกฺขณายุกภาวํ สมฺภาเวติ, เอวํ สนฺเตปิ ขนฺธ วิภงฺเคเยว ตาว รูปานํ อุปฺปาทนิโรธวิธานสฺส มหาอฏฺฐกถา วาทสฺส ยมกปาฬิวิโรธํ ทสฺเสตฺวา สงฺคหกาเรน ปฏิสิทฺธตฺตา น สกฺกา ตํ ปติฏฺฐเปตุนฺติฯ ตสฺมิํ วาเท หิ ปฏิสิทฺเธ ตตฺถ อาคตา โสฬสายุกตาวา อติเรกโสฬสายุกตาวา ปฏิสิทฺธาเยว โหตีติฯ

[124] ยํ ปน วิภาวนิยํ

ตํ ฏีกานยํ ตยิทมสารนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตทตฺถํ สา เธนฺเตน ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ รูปํ ตโต ปฏฺฐาย สตฺตรสเมน สทฺธิํ นิรุชฺฌติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ รูปํ อฏฺฐารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตีติอาทินา อฏฺฐกถายเมว สตฺตรสจิตฺตกฺขณสฺส อาคตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

ยญฺหิ สงฺคหการสฺส สตฺตรสายุกวจนํ ฏีกากาเรน วิจาริตํฯ ตเทว ทสฺเสตฺวา ฏีกานโย ปฏิกฺขิตฺโตติ น ยุตฺตเม ตนฺติฯ เอกจิตฺตสฺส ขณํ วิย ขณํ เอกจิตฺตกฺขณํฯ อตฺถโต อภินฺนํปิ หิ ขณํ อิทํ จิตฺตสฺส อิทํ รูปานนฺติ กปฺปนาวเสน ภินฺนํ วิย กตฺวา อุปจรียตีติฯ เอกจิตฺตกฺขณํ อตีตํ เอเตสนฺติ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิฯ อติมหนฺตภูตานิ ปญฺจารมฺมณานิฯ

[125] วิภาวนิยํ ปน

‘‘เอตานิวา ตํ อตีตานีติ เอกจิตฺตกฺขณาตี กานี’’ติปิ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ นิรุทฺธธมฺมวิสโย อตีตสทฺโท กิญฺจิ อติกฺกมิตฺวา อุทฺธํ อาคตานิ ปจฺจุปฺปนฺนรูปานิ ทีเปตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ พหูนิ จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ เอเตสนฺติ พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิฯ มหนฺตาทิ ภูตานิ ปญฺจารมฺมณานิฯ รูปธมฺมานํ ปน รูปธมฺเมสฺเวว อาปาตาคมเน โถกํ พลวนฺตตา อิจฺฉิตพฺพาฯ

เตจ ฐิติกฺขเณเยว ปริปุณฺณปจฺจยุปลทฺธา หุตฺวา พลวนฺตา โหนฺตีติ วุตฺตํ ฐิติปตฺตาเนวาติฯ เอวสทฺเทน ฏีกาการสฺส วาทํ นีวาเรติฯ โส หิ อุปฺปชฺชมานเมว รูปํ ปสาเท ฆฏฺเฏตีติ อิจฺฉตีติฯ ปญฺจาลมฺพณานิ ปญฺจทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ เอตฺถ รูปสทฺทารมฺมณานิ อสมฺปตฺต วเสน อิตรานิจ สมฺปตฺตวเสน โคจรภาวํ อุปคจฺฉนฺติฯ อยญฺจ วิเสโสฆฏฺฏนวิเสเสน เวทิตพฺโพฯ ปุริมานิหิ ทฺเว นิมิตฺตวเสเนว ฆฏฺเฏนฺติฯ น วตฺถุวเสนฯ ปจฺฉิมานิ ปน ตีณิวตฺถุวเสน ฆฏฺเฏนฺติฯ น นิมิตฺตมตฺตวเสน นิมิตฺตฆฏฺฏนญฺจนาม อสมฺปตฺตานญฺเญว น สมฺปตฺตานํฯ วตฺถุฆฏฺฏนํ ปน สมฺปตฺตานญฺเญวฯ โน อสมฺปตฺตา โหติฯ นนฺติฯ ยถา หิ ตีเร คจฺฉนฺตานํสรีรนิมิตฺตานิ โปกฺขรณิ ยาอุทเก ทิสฺสนฺติฯ ตสฺมิํ อุทเก โอโรหนฺตานํ ปน ตานิ ตตฺถ น ทิสฺสนฺติฯ เอวเมว สมฺปตฺตานิ รูปสทฺทารมฺมณานิ นฆฏฺเฏนฺติฯ กสฺมา, วิสยวิสยีนํ มชฺเฌ อาโลกสฺส อากาสสฺสจ อภาเวน นิมิตฺโตกาสสฺส อภาวโตฯ อสมฺปตฺตานิเยว ปน อตฺตโน นิมิตฺตุปฏฺฐาปนวเสน ฆฏฺเฏนฺติฯ กสฺมา, นิมิตฺโตกาสสฺส ลทฺธตฺตาฯ อิตรานิ ปน ตีณิ ยถาชาตวตฺถุวเสเนว ฆฏฺเฏนฺติฯ ตสฺมา ตานิ สมฺปตฺตานิเยว ฆฏฺเฏนฺติฯ โน อสมฺปตฺตานีติฯ ตตฺถ ยานิ อสมฺปตฺตานิเยว หุตฺวา ฆฏฺเฏนฺติฯ ตานิ สยํ ทูเร ฐตฺวา นิมิตฺต อปฺปนาวเสน ฆฏฺฏิตตฺตา เอเกกสฺมิํ ปสาเท จนฺทมณฺฑล สูริย มณฺฑลาทิวเสน อสนิสทฺทมณฺฑล เมณฺฑสทฺทมณฺฑลาทิวเสน จ มหนฺตานิปิ พหูนิปิ อาปาตมาคจฺฉนฺติเยวฯ อิตรานิ ปน ตีณิ สมฺปตฺตานิเยว ฆฏฺเฏนฺตีติ เอเกกสฺมิํ ปสาเท เอเกกเมว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิทญฺจ ปญฺจทฺวารวเสน วุตฺตํฯ มโน ทฺวาเร ปน สพฺพานิปิ อารมฺมณานิ อสมฺปตฺตานิเยว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติฯ เอตฺถจ ปญฺจทฺวาเรติ อิทํ อสาธารณ ทฺวารทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ ตานิ ปน ปญฺจาลมฺพณานิ ยทาสกสกทฺวาเร ฆฏฺเฏนฺติฯ ตทา มโนทฺวาเรปิ อปาต มาคจฺฉนฺติเยวฯ เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อปาต มาคจฺฉตีติ หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ยทา จนฺทํวา สูริยํวา ปพฺพตํวา รุกฺขํวา ยํกิญฺจิวา ปสฺสนฺติฯ

ตทา เอเกกสฺมิํ จกฺขุปสาเท เอเกกานิ มโนทฺวาเร เอกนฺติ อเนกานิ จนฺทมณฺฑลาทีนิ เอกกฺขเณ อุปฏฺฐหนฺติ, เอวํ เสสารมฺมเณ สูติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปาตาคมนญฺเจตฺถ ลญฺฉกานํ ตาลปณฺเณ ลญฺฉนขนฺธํ ถเปตฺวา มุคฺคเรน ปหรณกาเล ลญฺฉนขนฺธสฺส ตาลปณฺเณ อาปาเตตฺวา อกฺขรุปฏฺฐาปนํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ ยโต ทฺวารานํ วิการปฺปตฺติ โหตีติฯ

[126] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘อาโภคานุรูปํ อเนกกลาปคตานิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาโภคานุรูปนฺติ อิทํ วิจาเรตพฺพํฯ

ยตฺตกานิ หิ ปญฺจาลมฺพณานิ จกฺขาทิปเถ อาโลกาทิ สหิตานิ หุตฺวา ฐิตานิ โหนฺติฯ ตตฺตกานิ สพฺพานิ นิทฺทายนฺตสฺสปิ วิสญฺญิ ภูตสฺสปิ อญฺญวิหิตสฺสปิ ยํกิญฺจิ ฌานํวา ผลํวา นิโรธํวา สมาปชฺชนฺตสฺสปิ อาโภเคน วินา อตฺตโน ทฺวาเรสุ อาปาตมาคจฺฉนฺติเยวฯ นเกวลํ อตฺตโนทฺวาเรสุ เอวฯ อถโข มโนทฺวาเรปิฯ นเกวลํ ภวงฺคมโนทฺวาเรเอวฯ อาวชฺชนาทีสุ ปน จตุพฺภูมก วีถิจิตฺเตสุปิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺติเยวฯ อยํนาม มโน มโนทฺวารํ นโหตีติ นวตฺตพฺโพติ หิ ทฺวารกถายํ วุตฺตํฯ อยญฺจ อตฺโถ ปถมชฺฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโกติ อิมินา ปาเฐน ทีเปตพฺโพฯ ปถมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส หิ สทฺโท โสตมฺหิ ฆฏฺเฏตฺวา ฌานจิตฺตสงฺขาเต มโนทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉติฯ ตทา ฌานจิตฺต สนฺตติ จลิตฺวา โวจฺฉิชฺชติฯ ฌานา วุฏฺฐาติฯ ภวงฺคปาโต โหติฯ ตํ สทฺทารมฺมณํ วีถิจิตฺตํ ปวตฺตตีติฯ ทุตียชฺฌานาทีนิ สมาปชฺชนฺโต ปน อปฺปเกน สทฺเทน นวุฏฺฐาติฯ อธิมตฺตสทฺเทน ปน วุฏฺฐาติเยวฯ น หิ ตานิ อาเนญฺชปตฺตานินาม โหนฺติฯ อรูปชฺฌานานิเอว ปน อาเนญฺชปตฺตานินาม โหนฺติฯ ตสฺมา ตานิ สมาปชฺชนฺโต อธิมตฺตสทฺเทนปิ นวุฏฺฐาติเยวาติฯ เตสุ ปน ตถา อาปาตมาคเตสุ ตทารมฺมณานิ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติเยวาติ นวตฺตพฺพํฯ ภวงฺค สนฺตติยาวา ชวนสนฺตติยาวา โวจฺฉินฺนาย ปวตฺตนฺติฯ อโวจฺฉินฺนาย นปวตฺตนฺติฯ ปวตฺตมานานิปิ อารมฺมณา ธิมตฺตาทิวเสน ลทฺธปจฺจยวิเสเส เอเกกสฺมิํ อารมฺมเณเอว ปวตฺตนฺติฯ

น เอกกฺขเณ ปญฺจสูติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถจ อตฺถวสา วิภตฺติ ปริณาโมติ กตฺวา เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ ฐิติปตฺตาเนว ปญฺจา ลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณาตีเต ฐิติปฺปตฺเต เอว ปญฺจทฺวาเร พหุ จิตฺตกฺขณาตีตานิ พหุจิตฺตกฺขณาตีเตติ โยเชตพฺพํฯ

[127] วิภาวนิยํ ปน

‘‘เต ปน ปสาทา ภวงฺคจลนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน สทฺธิํ อุปฺปนฺนา’’ติ วุตฺตํฯ

เอวํ ปน สติ พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิปิ ปญฺจาลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณาตีเตเอว ปญฺจทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ อาปชฺชติฯ เอต รหิ ปน เอกกฺขเณ สหุปฺปนฺนานญฺเญว วตฺถารมฺมณานํ ฆฏฺฏนํ อิจฺฉนฺติฯ สหุปฺปนฺนานิวา ปน โหนฺตุ นานุปฺปนฺนานิวา, พลวภาโวเยว ปมณนฺติ อมฺหากํ ขนฺติฯ สพฺพํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

[128] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘อาวชฺชเนน สทฺธิํ อุปฺปนฺนาติ อปเร’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

เอวญฺหิ สติ อญฺญเทว ปญฺจารมฺมณานํ อาปาตาคมนวตฺถุฯ อญฺญเทว ปญฺจวิญฺญาณานํ นิสฺสยวตฺถูติ เอวํ วิรุทฺธสฺส อตฺถสฺส อาปชฺชนโตติฯ เอวํ ปญฺจทฺวาเร วิสยปวตฺติยา อาทิลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพปาริปูรํ วิสยปวตฺติวิภาคํ วีถิจิตฺตปวตฺติญฺจ ทสฺเสนฺโต ตสฺมาติอาทิมาหฯ ตโตติ ตสฺมา จกฺขุสฺส อาปาตาคมนปจฺจยาฯ จกฺขุสฺส อาปาตาคมเนน สเหว ภวงฺคสฺสปิ อาปาตํ อาคจฺฉติเยวาติ วุตฺตํ ทฺวิกฺขตฺตุํภวงฺเคจลิเตติฯ จลนญฺเจตฺถ ยถา คหิตํ กมฺมาทิ อารมฺมณํ มุญฺจิตฺวา อิทานิ อตฺตนิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ อภินวารมฺมณํ คเหตุํ อุสฺสาหชาตสฺส วิย ภวงฺคสนฺตานสฺส วิการปฺปตฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถจ จกฺขุสฺส อาปาตาคมนํ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺติยา เอว การณํฯ น อาวชฺชนุปฺปตฺติยาฯ ภวงฺคสฺส อาปาตาคมนเมว ปน อาวชฺชนุปฺปตฺติยาปิ การณํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[129] วิภาวนิยํ ปน

มโนทฺวาเรปิ อาปาตาคมนํ วิสุํ อปตฺวา รูปาทีนํ จกฺขาทิสุ ฆฏฺฏนํนาม โยคฺยเทสาวฏฺฐานํ เอวฯ ตเมวจ ภวงฺคุ ปจฺเฉทสฺสปิ การณํ โหตีติ กตฺวา ‘‘ปญฺจสุ หิ ปสาเทสุ โยคฺยเทสาวฏฺฐาน วเสน อารมฺมเณ ฆฏฺฏิเต ปสาทฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคสนฺตติ โวจฺฉิชฺชมานาติอาทิ’’ วุตฺตํฯ ตํ ตถา น ทฏฺฐพฺพํฯ

น หิ โยคฺยเทสาวฏฺฐานเมว ฆฏฺฏนนฺติ สกฺกา วตฺตุํฯ โยคฺยเทเสปน ฐตฺวา นิมิตฺตฆฏฺฏนวเสน วตฺถุฆฏฺฏนวเสนจ อสนิ นิปาโตวิย ปสาเทสุ ยุชฺฌนํ มนฺถนํ โขภกรณํ ฆฏฺฏนนฺติ จ อาปาตาคมนนฺติ จ วุจฺจตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยญฺจ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ เอตฺถจ อยํปิ เอโก ธมฺมนิยาโมเยวาติ กตฺวา นานา ฐานิเยสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สเหว อาปาตาคมนํ ปจฺเจตพฺพํฯ รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ นิสฺสิตสฺเสว ปญฺจวิญฺญาณสฺส จลนํ สิยาฯ กถํ ปน หทยวตฺถุนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺสาติ น โจเทตพฺพนฺติฯ

[130] วิภาวนิยํ ปน

ตเมว โจทนํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตํ ปริหรนฺโต ‘‘สนฺตติ วเสน เอกาพทฺธตฺตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สนฺตติวเสนาติ นวตฺตพฺพํฯ สณฺฐานวเสนาติ ปน วตฺตพฺพํฯ สพฺพญฺเจตํ สารโต น ปจฺเจตพฺพํฯ

กสฺมา, ตาทิสสฺส อนุกฺกมจลนสฺส อฏฺฐกถายเมว ทฬฺหํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อาปาตมาคจฺฉตีติฯ รูปารมฺมณญฺหิ จกฺขุปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ตงฺขเณเยว มโนทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉติฯ ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ สทฺท คนฺธ รส โผฏฺฐพฺเพสุปิ เอเสว นโยฯ ยถา หิ สกุโณ อากาเสนาคนฺตฺวา รุกฺขคฺเค นิลียมาโนว รุกฺขสาขญฺจ ฆฏฺเฏติฯ ฉายาจสฺส ปถวิยํ ปฏิหญฺญติฯ สาขาฆฏฺฏน ฉายาผรณานิ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว ภวนฺติฯ

เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีนํ จกฺขุปสาทาทิฆฏฺฏนญฺจ ภวงฺคจาลน สมตฺถตายมโนทฺวาเรอาปาตาคมนญฺจอปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว โหตีติฯ เอวํ สกุโณปมาย สหตงฺขเณเยวาติ จ อปุพฺพํอจริมํ เอกกฺขเณ เยวาติจ วตฺวา ทฬฺหํ ปฏิภิทฺธตฺตา ตํ อนุกฺกมจลนํ อจินฺเตตฺวา ธมฺมนิยามวเสน เอกปฺปหารจลนเมว ปจฺเจตพฺพนฺติฯ ภวงฺคโสตํโวจฺฉินฺทิตฺวาติ ภวงฺคปวาหํ สพฺพโส อวจฺฉินฺนํ กตฺวาฯ อาวชฺชนฺตนฺติ อทิสฺวาว กิํนาเมตนฺติ อาวชฺช มานํฯ ปสฺสนฺตนฺติ อตฺต ปจฺจกฺขํ กุรุมานํฯ สมฺปฏิจฺฉนฺตนฺติ มุญฺจิตุํ อทตฺวา ยถาทิฏฺฐํ รูปํ ปฏิ คณฺหนฺตํฯ สนฺตีรยมานนฺติ สุฏฺฐุ ตีเรนฺตํวิจาเรนฺตํฯ ววตฺถเปนฺตนฺติ สุฏฺฐุ อสงฺกรโต ถเปนฺตํ สลฺลกฺเขนฺตนฺติ อตฺโถฯ โยนิโสมนสิการาทิวเสน ลทฺโธปจฺจโย เยนาติ ลทฺธปจฺจยํฯ ยํกิญฺจิ ชวนํ ชวตีติ สมฺพนฺโธฯ ตํ ปน ชวนํ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลกาเลวา มุจฺฉา มรณาสนฺนกาเลสุวา ฉกฺขตฺตุํ วา ปญฺจกฺขตฺตุเมววา ชวตีติ วุตฺตํ เยภุยฺเยนาติฯ ชวตีติ อสนินิปาตสทิเสน ชเวน ปวตฺตติฯ ตตฺถ ปถมชวนํ อลทฺธา เสวนตฺตา สพฺพทุพฺพลํ โหติฯ ตโต ทุตียํ พลวํฯ ตโต ตตียํฯ ตโต จตุตฺถํฯ อิทํ ปน สพฺพพลวํ มุทฺธปตฺตํ โหติฯ อิโต ปฏฺฐาย อนุกฺกเมน ปริหายมานํ ปวตฺตติฯ สตฺตมวาเร คเต ปริกฺขีณชวํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ชวนา นุพนฺธานิติ ยถา ปฏิโสตํ คจฺฉนฺติํ นาวํ อุทกํ โถกํ อนุพนฺธติ อนุคจฺฉติฯ เอวํ ชวนํ อนุพนฺธานิฯ ทฺเว ตทารมฺมณปากานีติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทารมฺมณกิจฺจานิ วิปากจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ยถารหนฺติ อารมฺมณชวน สตฺตานุรูปํฯ ภวงฺคปาโตติ อิมสฺมิํ อติหนฺตารมฺมเณ อาวชฺชนโต ปถมภวงฺคจลนโตเยววา ปฏฺฐาย อุฏฺฐิตํ สมุฏฺฐิตํ จิตฺตสนฺตานํ ยาวจตุตฺถชวนา สมุฏฺฐหิตฺวา ปญฺจมชวนโต ปฏฺฐาย ปติตเมว โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ สมุฏฺฐิตเวคสฺส สพฺพโส อปริกฺขีณตาย ปติตนฺติ นวุจฺจติฯ ทุตียตทารมฺมณโต ปรํ ปน สมุฏฺฐิตเวคสฺส สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา ตทา เอว ตํจิตฺตสนฺตานํ ปติตํนาม โหติฯ ตสฺมา ปตนํ ปาโตฯ

ภวงฺคภาเวนจิตฺตสนฺตานสฺส ปาโต ภวงฺคปาโต, ภวงฺคํ หุตฺวา ปาโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ภวงฺคกิจฺเจ ภวงฺคฏฺฐาเน ภวงฺคารมฺมเณจ ปาโต ภวงฺคปาโตติวาฯ อิมสฺมิํ ฐาเน โทวาริโกปมา, คามิลฺโลปมา, อมฺโพปมาจ วตฺตพฺพาฯ ตาสพฺพาปิ อฏฺฐกถายํ คเหตพฺพาฯ เอตฺตาวตา สตฺตรสฺส จิตฺตกฺขณานิ ปริปูเรปาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถจ ฉฉกฺกโยชนา วตฺตพฺพาฯ ยตฺถ หิ รูนฺตี รมฺมณํ ฆฏฺเฏติฯ ตํ จกฺขุวตฺถุํ นิสฺสาย ตตฺถ ฆฏฺฏิตํ รูปารมฺมณํ อารพฺภ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อิตรานิ ปน อาวชฺชนาทีนิ มโน วิญฺญาณานิ อตฺตโน อตฺตโน อตีตานนฺตรจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ตเมวารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติฯ จกฺขุทฺวาร มโนทฺวารานิ สพฺเพสํปิ วีถิจิตฺตานํ ทฺวารกิจฺจํ สาเธนฺติฯ อยญฺจ วีถิ จกฺขุทฺวาเร อุปฺปนฺนตฺตา จกฺขุทฺวารวีถีติฯ จกฺขุวิญฺญาเณน อุปลกฺขิตตฺตา จกฺขุวิญฺญาณวีถีติจ วุจฺจติฯ เอกจิตฺตกฺขณํ อติกฺกมฺม ฆฏฺฏนสมตฺเถ อติพลวา รมฺมเณ อุปฺปนฺนตฺตา อติมหนฺตารมฺมณ วีถีติจ วุจฺจตีติฯ เอตฺถจ ยตฺตกานิ รูปารมฺมณานิ จกฺขุปเถ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิติปฺปตฺตานิ โหนฺติฯ ตานิ ตตฺตกานิ ฐิติปฺปตฺเตสุ ปุพฺพาปรภูเตสุ เอกูน ปญฺญาสปริมาเณสุ จกฺขุปสาเทสุ กิสฺมิํจิ นฆฏฺเฏนฺตีติ นวตฺตพฺพานิฯ เตสุ ปน ยเทว เอกํ จกฺขุ อิมิสฺสา วีถิยา ยถารหํ วตฺถุภาวํ ทฺวารภาวญฺจ สาเธติฯ ยตฺถจ ฆฏฺฏิตํ รูปํ อารพฺภ อยํ วีถิ ปวตฺตติฯ เอตเทว กิจฺจ สาธนํ นาม โหติฯ ยํ มชฺฌิมายุกนฺติ วทนฺติ, อิตรานิ ปน โมฆ วตฺถูนินาม โหนฺติ, ยานิมนฺทายุกานีติอมนฺทายุกานีติจ วทนฺติฯ ตานิปน ยถาวุตฺต กิจฺจ สาธนโต ปุริมานิ ปจฺฉิมานีติ ทุวิธานิ โหนฺติ, ตทุภยานิปิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ฐิติภาเวน ลพฺภมานานิ อฏฺฐจตฺตาลีสมตฺตานิ เวทิตพฺพานีติฯ อวเสสานิ ปน ตโต ปุริมตรานิ ปจฺฉิมกรานิจ ลทฺธฆฏฺฏนานิปิ วตฺถุทฺวารกิจฺจสิทฺธิภาเว อนาสงฺกิตพฺพตฺตา อิธ นคหิตานีติฯ เอตฺถ สิยา อิมาย วีถิยา อุปฺปตฺติสมเย โส ปุคฺคโล อหํ อิทํ นาม ปสฺสามีติ ชานาติ, น ชานาตีติฯ นชานาติฯ กทา ปน ชานาตีติฯ สลฺลกฺขณวีถิยา ปวตฺตมานายฯ

ตถา หิ สพฺพปถมํ จกฺขุทฺวารวีถิ ปวตฺตติฯ ตโต ตทนุวตฺติกา มโนทฺวารวีถิฯ ตโต สมุทายคาหิกาฯ ตโต วณฺณสลฺลกฺขณาฯ ตโต วตฺถุคาหิตาฯ ตโต วตฺถุสลฺลกฺขณา ตโต นามคาหิกาฯ ตโต นามสลฺลกฺขณาติฯ ตตฺถ วณฺณสลฺลกฺขณาย ปวตฺตมานาย อหํ นีลวณฺณํ ปสฺสามีติอาทินา วณฺณํ สลฺลกฺเขติฯ วตฺถุสลฺลกฺขณาย สณฺฐานํ สลฺลกฺเขติฯ นาม สลฺลกฺขณาย นามํ สลฺลกฺเขตีติฯ อิติ ตํตํ สลฺลกฺขณวีถิ ยา ปวตฺตมานายเอว ตํตํปสฺสามีติ ชานาตีติฯ เอตฺถจ อลาตจกฺกสฺส คาหิกาวิย ปุริมาหิ ทฺวีหิ วีถีหิ ปุนปฺปุนํ คหิตานํ รูปานํ สมุทายโต คาหิกา ตตียา มโนทฺวารวีถิ สมุทาย คาหิกานาม, น หิ สมุทายคหเณน วินา ปริพฺยตฺตวณฺณคหณํ สมฺภวตีติฯ ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปน อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปวตฺติตุํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตทฺวตฺติจิตฺตกฺขณิกํฯ ยสฺส หิ ทฺเววา ตีณิวา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติฯ ตํ ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปวตฺติตุํ นปฺปโหติ น สกฺโกติฯ เอวํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตกนฺติ อตฺโถฯ อปาตมาคตนฺติ จกฺขุทฺวาเร มโนทฺวาเรจ อาปาตํ อาคตํฯ นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ เอตฺถ ยสฺส ตีณิ จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติฯ ตสฺส จุทฺทส จิตฺตกฺขณายุกาวเส สสฺส อารมฺมณสฺส สตฺตมชวเนน สเหว นิรุทฺธตฺตา ตสฺมิํ นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ ยุตฺตเมตํฯ น หิ เอกาวชฺชนวีถิยํ จิตฺตานิ ธมฺมวเสน วิย กาลวเสนาปิ นานารมฺมณานิ อิจฺฉนฺติ อฏฺฐกถาจริยาติฯ ยสฺส ปน ทฺเว จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิฯ ตสฺมิํ สตฺตมชวนโต ปรํ เอกจิตฺตกฺขณายุกาวเสเส อารมฺมเณ เอเกน ตทารมฺมเณน อุปฺปชฺชิตพฺพนฺติ เจฯนฯ น หิ ตาทิสํ นิโรธา สนฺนํ อารมฺมณํ เอกวารํปิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกตีติฯ ตถา หิ มหาอฏฺฐกถายํ วิปากุทฺธาเร จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ตทารมฺมณานิ ทฺเวติ ทฺเวเอว ตทารมฺมณ วารา อาคตาติฯ

ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘ทฺวิกฺขตฺตุเมว หิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปาฬิยํ นิยมิตา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปาฬิยนฺติ อฏฺฐกถาตนฺติํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ น หิ สา นาม ปาฬิ อตฺถิ, ยตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทา รมฺมณุปฺปตฺติ นิยมิตาติฯ

มชฺฌิมภาณกาปน ตทารมฺมณํ เอกํปิ อิจฺฉนฺติฯ สงฺคหกาเรน ปน ตํ ปฏิสิทฺธนฺติ อิธปิ ตํ เถเรน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปรมตฺถวินิจฺฉเย สกิํทฺเววา ตทาลมฺพนฺติ เถเรน วุตฺตนฺติฯ มชฺฌิมภาณกานํ มเตน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน เอกํปิ อิจฺฉติเยวฯ ยถา หิ อาคนฺตุกภวงฺคํ เอกํ ปวตฺตติฯ ตถา ตทารมฺมณํปิ เอกํ นปวตฺตตีติ นสกฺกา วตฺตุํฯ ยญฺจ จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ตทารมฺมณานิ ทฺเวติ วุตฺตํฯ ตํปิ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน วุตฺตนฺติ, น นสกฺกา วตฺตุนฺติฯ ยาว ชวนุปฺปาทาปิ ปวตฺติตุํ อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺส หิ อารมฺมณสฺส จตฺตาริ ปญฺจ ฉ สตฺต อฏฺฐนว วา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติฯ ตํ ยาว ชวนุปฺปาทา ปวตฺติตุํ นปฺปโหติฯ เอวํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตกนฺติ อตฺโถฯ ชวนํปิ อนุปฺปชฺชิตฺวาติ ชวนสฺสปิ อนุปฺปชฺชนโตฯ อยญฺหิ ตฺวาปจฺจโย ภาวตฺเถเอว ทฏฺฐพฺโพฯ น กตฺตุอตฺเถฯ กสฺมาฯ อตฺตโน ปธานกฺริยาย สมานกตฺตุกตาย อภาวโตติฯ

[131] วิภาวนิยํ ปน

‘‘เหตุมฺหิจายํ ตฺวาปจฺจโย’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ พาหิรตฺถภูโต เหตุอตฺโถ กิตกปจฺจยานํ วิสโย โหตีติฯ ตสฺมา อิธ ภาวตฺเถเอว ตฺวาปจฺจโยฯ ตโตจ เหตุอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเตน ยา ลกฺขเณ เหตุมฺหิจมานนฺตปจฺจยานํปิ ปวตฺติ กตฺถจิ วุตฺตาฯ สาปิปฏิกฺขิตฺตา โหติฯ นหิ พาหิรตฺถภูตา ลกฺขณเหตุโย เตสํ วิสยา โหนฺตีติฯ เอตฺถจ ยสฺส อารมฺมณสฺส นวจิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติฯ

ตสฺส อวเสส อฏฺฐจิตฺตกฺขณา ยุกสฺส ทุตีย โวฏฺฐพฺพเนน สเหว นิรุทฺธตฺตา ตสฺมิํ ชวนํปิ อนุปฺปชฺชิตฺวาติ ยุตฺตเมตํฯ การณํ วุตฺตเมวฯ ยสฺส ปน จตฺตาริฯลฯ อฏฺฐวา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิฯ ตสฺมิํ ชวเนน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺติ เจฯนฯ อวเสสฉจิตฺตกฺขณายุกํปิ หิ อารมฺมณํ ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติฯ ชวนญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติตุํ ปโหนเก อารมฺมเณ เอว อุปฺปชฺชติฯ ปกตินิยาเมน ชวนสฺส สตฺตกฺขตฺตุ ปรมตาย สมฺภวโตติฯ เอตฺถ ปน ยถา วิสญฺญิกาล มุจฺฉากาล มรณกาเลสุ วตฺถุสฺส อวิสทตาย ทุพฺพลตา ยจ ชวนํ ฉปญฺจวาเรปิ ปวตฺตติฯ ตถา ปกติกาเลปิ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลภาเว สติ ฉปญฺจวาเรปิ ปวตฺตติเยวาติฯ ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํวา ติกฺขตฺตุํวาฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ โวฏฺฐพฺพเน ฐตฺวา เอกํวา ทฺเววา จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวา ปุน ภวงฺคํ โอตรตีติ วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวาติ เอเตน ตตียสฺส โวฏฺฐพฺพนสฺส ปวตฺติํ ทสฺเสติฯ อิตรถา เอกํวา ทฺเววา จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ตโต ภวงฺคํ โอตรตีติ วุตฺตํ สิยาติฯ เอกํวาติ ปน วาจา สิลิฏฺฐมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา ทิรตฺต ติรตฺตํติฯ อถวา, ตโตติ เอกจิตฺตโตวา ทฺวิจิตฺตโตวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปถเมน ทฺวิกฺขตฺตุํ ทุตีเยน ติกฺขตฺตุํ โวฏฺฐพฺพนสฺส อุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติฯ อาเสวนํ ลภิตฺวาติ อิทํ ปน อุปจารวจนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ โวฏฺฐพฺพนสฺส อาเสวนตา ปฏฺฐาเน วุตฺตาติฯ อาจริยานนฺทตฺเถเรน ปเนตฺถ โวฏฺฐพฺพนโต ปรํ จตุปญฺจ จิตฺตกฺขณาวเสเส อารมฺมเณ จตุปญฺจชวนุปฺปตฺติยา เอว ปริตฺตารมฺมณวาโร อิจฺฉิโตฯ น โวฏฺฐพฺพน ปริโยสานวเสนฯ ปฏฺฐาเนหิ ภวงฺคํ อาวชฺชนาย อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย ตฺเวววุตฺโตฯ น ปน วุตฺโต อาวชฺชนา ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติฯ ยถา จ มุจฺฉามรณกาเลสุ วตฺถุทุพฺพลตาย ฉ ปญฺจชวนวารา อิจฺฉิตพฺพาฯ ตถา อิธปิ อารมฺมณทุพฺพลตายาติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ

เอตฺถ จ สนฺตีรณโต ปรํ เอกจิตฺตกฺขณา วเสเส อารมฺมเณ เอกํ โวฏฺฐพฺพนํ ทฺวิจิตฺตกฺขณาวเสเส ทฺเว ตทุตฺตริ ตีณีติ ยุตฺตํ สิยาฯ เอตรหิ ปน ทฺวิโวฏฺฐพฺพนิกา ฉปริตฺตารมฺมณวีถิโยติ โวฏฺฐพฺพนิกา ปญฺจาติ โยเชสุํฯ เอวํ สนฺเต กีทิเส ปริตฺตารมฺมเณ ทฺวิโวฏฺฐพฺพนิกา, กีทิเส ติโวฏฺฐพฺพนิกาติ วิจาเรตพฺพา สิยุนฺติฯ ยํ ปน อารมฺมณํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํโวฏฺฐพฺพนุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกํ โหติฯ ตํ อาวชฺชนปฺปตฺติยาปิ ปจฺจโย น โหตีติ วุตฺตํ ตตฺถ ภวงฺคจลนเมว โหติฯ นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโทติฯ ตตฺถ ภวงฺคจลนเมวาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺคสฺส จลนมตฺตเมว โหติฯ อิจฺเจวํ จกฺขุทฺวาเรติ อิติ เอวํ ยทิ เอกจิตฺตกฺขณาตีตกํ รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อปาตมาคจฺฉตีติอาทินา วุตฺตนเยน จกฺขุทฺวาเร จตุนฺนํ วารานํ วเสน จตุธา วิสยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา, ตถา โสตทฺวาราทีสุ จาติโยชนาฯ สพฺพถาปิ จตุธา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ อติปริตฺตารมฺมณํปิ อาปาตาคตมตฺเตน โมฆวารสฺส อารมฺมณํนาม โหติฯ น อารมฺมณกรณวเสนฯ อิตรานิ ปน อุภยถาปิ อิตเรสํ วารานํ อารมฺมณานินาม โหนฺตีติ วุตฺตํ จตุนฺนํ วารานํ ยถากฺกมํ อารมฺมณภูตาติฯ

วิภาวนิยํ ปน

อารมฺมณภูตาติ อิมสฺส อติปริตฺตารมฺมณํ สนฺธาย ปจฺจยภูตาติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ตญฺหิ โมฆวาร ปญฺญา ปนาย ปจฺจโย โหตีติฯ

ปญฺจทฺวาเรวีถิจิตฺตานิ ยถารหํ กิจฺจวเสน สตฺเตวฯ จิตฺตุปฺปาทา จิตฺตานํ อุปฺปตฺติขณวเสน จตุทฺทสฯ วิตฺถารา จิตฺตสรูปวิตฺถารโต จตุปญฺญาสาติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ปริตฺตชวนวาเรฯ

[137] มโนทฺวาเร ปน อารมฺมณธมฺมา ปริตฺตขณาปิ อตีตานาคตาปิ กาลวิมุตฺตาปิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺติเยวฯ ตสฺมา ตตฺถ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิวา พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิวา ฐิติปฺปตฺตาเนว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ อิทํ วิธานํ นตฺถีติ วุตฺตํ มโนทฺวาเรปน ยทิวิภูตมาลมฺพณํ อาปาตมาคจฺฉตีติฯ ตตฺถ มโนทฺวาเรติ สุทฺธมโนทฺวาเรฯ จกฺขาทีสุ หิ ฆฏฺฏเนน สเหว ยตฺถ อปาตมาคจฺฉติฯ

ตํ มิสฺสกทฺวารนฺติ วุจฺจติฯ อิธ ปน สุทฺธเมวา ธิปฺเปตนฺติฯ ตํปิ ปญฺจทฺวารานุพนฺธกํ วิสุํ สิทฺธนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตตฺถ ยถา ฆณฺเฑ ทณฺฑเกน เอกวารํ ปหเฏ ฆณฺฑสรีรภูตา รูป กลาปา จิรํปิ กาลํ อญฺญมญฺญํ ฆฏฺเฏตฺวา อนุรวสทฺทสนฺตานํ ปวตฺเตนฺติฯ ตถา ปญฺจทฺวาเร อารมฺมเณน เอกวารํ ฆฏฺฏิเต ปญฺจ ทฺวาริกวีถิยา นิรุทฺธายปิ อตีตํ ปญฺจาลมฺพณํ มโนทฺวาเร ยถา ปาตาคตเมว หุตฺวา อเนกสหสฺสานิปิ มโนทฺวาริกวีถิจิตฺต สนฺตานานิ ปวตฺเตติเยวฯ เตสํ ปน ทฺวารภูตํ ภวงฺคสนฺตานํ อนุพนฺธกํนาม โหติฯ ตานิจ จิตฺตานิ อนุพนฺธกวีถิจิตฺตานินาม โหนฺติฯ ยตฺถ ปน ปญฺจทฺวารฆฏฺฏนา นุพนฺธภาเวน วินา เกวลํ ตถา ตถา ฉฬารมฺมณธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติฯ ตํ วิสุํ สิทฺธํ นาม โหติฯ กถํ ปน ตสฺมิํ วิสุํ สิทฺเธ มโนทฺวาเร อารมฺมณ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติฯ วุจฺจเตฯ ทิฏฺฐโต ทิฏฺฐสมฺพนฺธโต สุตโต สุตสมฺพนฺธโต สทฺธาย รุจิยา อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺฐินิชฺฌานขนฺติยา นานากมฺมพเลน นานาอิทฺธิพเลน ธาตุกฺโขต วเสน เทวโตปสํหารวเสน อนุโพธวเสน ปฏิเวธวเสนาติ เอวมาทีหิ การเณหิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติฯ ตตฺถ ทิฏฺฐํนาม ปุพฺเพ ปญฺจหิทฺวาเรหิ คหิตํ ปญฺจาลมฺพณํฯ ตํปิ กาลนฺตเร การณลาเภ สติ สุทฺเธ มโนทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉติเยวฯ ทิฏฺฐสมฺพนฺธํนาม ทิฏฺฐสทิสํ วุจฺจติฯ ปุพฺเพ หิ กิญฺจิ ทิสฺวา อญฺญํ ยํกิญฺจิ อนุมาเนนฺตสฺส อทิฏฺฐํปิ ตํสทิสํ อตีตํปิ อนาคตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนํปิ พหุอาปาตํ อาคจฺฉติเยวฯ สุตํนาม ปรโต สุตฺวา คหิตํ ฉฬารมฺมณํฯ ตํ ปน มหาวิสยํ โหติฯ สพฺพญฺญุเทสนํ สุตฺวา คหิตํ น กิญฺจิ อนารมฺมณํนาม อตฺถีติฯ สุตสมฺพนฺธํนาม สุตสทิสํฯ สทฺธานาม ปรสฺส สทฺทหนาฯ รุจินาม อตฺตโน มติฯ อาการ ปริวิตกฺโก นาม อตฺถจฺฉายํ พฺยญฺชนจฺฉายํ การณจฺฉายญฺจ นิสฺสาย ตถา ตถา ปริวิตกฺกนํฯ ทิฏฺฐินิชฺชานขนฺตินาม ปญฺญายวา อตฺตโน ลทฺธิยาวา ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตฺวา เอวเมวาติ สนฺนิฏฺฐานํ ปาเปตฺวา คหณํฯ เสสํ ปากฏเมวฯ เอตฺถจ อนนฺตรูปนิสฺสย ปจฺจยภาโวนาม จิตฺตสนฺตานสฺส มหาวิปฺผาโร โหติฯ

สกิํปิ อารมฺมณํ สุฏฺฐุ อาเสวิตฺวา นิรุทฺธกาลโต ปฏฺฐาย วสฺสสเตปิ วสฺสสหสฺเสปิ ภวนฺตเรปิ ตํอารมฺมณํ ปฏิจฺจ ภวงฺค จลนสฺส ปจฺจโย โหติฯ จิตฺตญฺจนาม ทิฏฺฐาทีหิ ยถาวุตฺตการเณหิ สํวทฺธิตํ มหาวิปฺผารํ โหติฯ กิญฺจิ นิมิตฺตํ ลภิตฺวา เอกสฺมิํ ขเณ อเนกสหสฺเสสุปิ ทิฏฺฐาทีสุ อารมฺมเณสุ ผรมานํ ปวตฺตติฯ เตหิจ การเณหิ นิจฺจํ โจทียมานํ จิตฺตสนฺตานํ กายเคลญฺญาทิเก จิตฺตทุพฺพลปจฺจเย อสติ นิจฺจกาลํปิ ภวงฺคโต วุฏฺฐาตุํ อชฺฌาสยยุตฺตํ โหติฯ น หิ จิตฺตํนาม อวิภูเต อารมฺมเณ รมติฯ วิภูเตเอว รมติฯ ตสฺมา ภวงฺคสมฺปยุตฺโต มนสิกาโร ปุนปฺปุนํ ภวงฺคํ จาเลตฺวา ลทฺธปจฺจเยสุ อารมฺมเณสุ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชนํ นิโยเชติเยวฯ ตทา ตานิ อารมฺมณานิ ตทภินินฺนาการ ปวตฺตมนสิการ สมฺปยุตฺตสฺส ภวงฺค จิตฺตสฺส อาปาตํ อาคจฺฉนฺติฯ น หิ อญฺญํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺตมานสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณนฺตเร อภินินฺนากาโรนาม นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ ตทารมฺมณปากานิ ปวตฺตนฺตีติ อิทํ กามสตฺตวเสน วุตฺตํฯ รูปารูปสตฺตานํ ปน วิภูตารมฺมเณปิ ตทารมฺมณุปฺปาโท นตฺถิเยวฯ ยถา เจตฺถฯ เอวํ ปญฺจทฺวาเรปิ รูปสตฺตานํ อติมหนฺตารมฺมเณสุ ตทารมฺมณุปฺปาโท นตฺถีติฯ อวิภูเต ปนา ลมฺพเณ ชวนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ อิทญฺจ อุกฺกฏฺฐ ปริจฺเฉทวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ญาณวิภงฺคฏฺฐกถายํ ปน ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โวฏฺฐพฺพนปฺปวตฺติวเสน อวิภุเต อาลมฺพเณ โวฏฺฐพฺพนวาโรปิ อาคโตฯ โยจ ปญฺจทฺวาเรภวงฺคจลนมตฺตวเสน โมฆวาโร นาม จตุตฺโถ วาโร วุตฺโตฯ โสปิ อิธ ลทฺธุํ วฏฺฏติเยวฯ สุทฺธมโนทฺวาเรปิ หิ อารมฺมเณ อาปาตมาคเต วีถิจิตฺตํ อนุปฺปชฺชิตฺวา ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเต นิวตฺตนกวารานํ ปมาณํ นภวิสฺสติเยว, วิสเยจ อาปาตาคเต ภวงฺเคจ จลิเต สติ วิสยปฺปวตฺตินาม น น โหตีติฯ อิติ อิมสฺมิํ มโนทฺวาเรปิ ตทารมฺมณ ชวน โวฏฺฐพฺพน โมฆวาร สงฺขาตานํ จตุนฺนํ วารานํ ยถากฺกมํ อารณภูตา วิสยปฺปวตฺติ จตุธา เวทิตพฺพาติฯ

ตตฺถ ตทารมฺมณวารสฺส อารมฺมณภูตา อภิวิภูตานาม ชวน วารสฺส วิภูตานามฯ โวฏฺฐพฺพนวารสฺส อวิภูตานามฯ โมฆวารสฺส อารมฺมณภูตา อติอวิภูตานามาติ โยเชตพฺพาฯ

เอตฺถจ อารมฺมณสฺสวา จิตฺตสฺสวา อติพลวตาย อภิวิภูตตา เวทิตพฺพาฯ ทุพฺพเลปิ หิ จิตฺเต ปถวิปพฺพตาทิวเสน อติพลวนฺตํ อารมฺมณํ อติวิภูตํนาม โหติฯ อติพลวนฺเต จ จิตฺเต อติสุขุมํปิ นิพฺพานํ อติวิภูตํนาม โหตีติฯ เอวํ เสเสสุปีติฯ วารเภโท ปเนตฺถ อนุพนฺธโก, วิสุํ สิทฺโธติ ทุวิโธฯ ตตฺถ อนุพนฺธโก จกฺขุทฺวารานุพนฺธกาทิวเสน ปญฺจวิโธฯ เอเกกสฺมิญฺเจตฺถ อตีตคหณํ, สมุทาย คหณํ, วตฺถุคหณํ, นามคหณนฺติ จตฺตาโร จตฺตาโร วาราฯ เตสุจ ตทารมฺมณวาราทโย ยถารหํ โยเชตพฺพาฯ วิสุํ สิทฺโธ ปน ทิฏฺฐ วาโร, ทิฏฺฐสมฺพนฺธวาโร, สุตวาโร, สุตสมฺพนฺธวาโร, วิญฺญาตวาโร, วิญฺญาตสมฺพนฺธวาโรติ ฉพฺพิโธ โหติฯ เอตฺถจ สทฺธา รุจิ อาการ ปริวิตกฺกาทิ วเสน ปวตฺตวารา วิญฺญาตวาโร, วิญฺญาต สมฺพนฺธวาโรติ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน สทฺธารุจิยาทิว เสนคหิตํ อารมฺมณํ ตถาปิ โหติฯ อญฺญถาปิ โหติฯ ตสฺมา อฏฺฐกถายํ น คหิตนฺติ วุตฺตํฯ ตถาวา โหตุ อญฺญถาวาฯ วีถิจิตฺตปวตฺติยา สติ คเหตพฺพเมวฯ ตตฺถ เอเกกสฺมิํวาเร ตทารมฺมณวาราทิวเสน จตฺตาโร จตฺตาโร วาราฯ เตสุจ กาม มหคฺคตา นุตฺตร ปญฺญตฺติ วเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานาคตกาล วิมุตฺตวเสนจ อารมฺมณธมฺมา ยถารหํ โยเชตพฺพาติฯ เอตรหิ ปน อตีตภวงฺควเสน ตทารมฺมณวเสน จ วารเภทํ กปฺเปนฺติฯ ตตฺถ อตีตภวงฺควเสน วารเภทกปฺปนํ นิรตฺถกํฯ น หิ มโนทฺวาเร ปญฺจทฺวาเร วิย อารมฺมณานํ ขณวเสน พลว ทุพฺพลตา สมฺภโว อตฺถิฯ ตทา อวิชฺชมานานํปิ อตีตานาคตานํ กาลวิมุตฺตานญฺจ ตตฺถ อาปาตาคมนโตติฯ เอตฺถ สิยา, เอกาวชฺชนวีถิยา อารมฺมณํนาม ธมฺมโตจ กาลโตจ อภินฺน เมว อิจฺฉนฺติ อฏฺฐกถาจริยาฯ อิเมจ สตฺตา ตํ ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา อญฺญมญฺญสฺส จิตฺตํ ชานนฺติเยวฯ ปรจิตฺตวิทุนิโย ปน เทวตา อาการสลฺลกฺขเณน วินาปิ ชานนฺติฯ

ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปรสฺส จิตฺตํ ชานนกาเล อาวชฺชนํ ภาวยํ ปรสฺส จิตฺตํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํฯ ตํ วา อาวชฺชติฯ อุทาหุ ปรโต ตํ ตํ ชวเนน สหุปฺปนฺนํวาฯ ชวนานิจ ยํ อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ ตํ วา ชานนฺติ, ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํวาติฯ กิญฺเจตฺถ, ยทิ ตาว อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ อาวชฺชติ ชานนฺติจฯ เอวํ สติ ธมฺมโต อภินฺนํ โหติฯ กาลโต ภินฺนํฯ ตญฺหิ จิตฺตํ อาวชฺชนสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ โหติฯ ชวนานํ ปน อตีตนฺติฯ อถ ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ อาวชฺชติ ชานนฺติจฯ เอวญฺจ สติ กาลโต อภินฺนํ โหติฯ ธมฺมโต ภินฺนเมวฯ อถปิ ยํ ปจฺเจกํ สหุปฺปนฺนํ ชานนฺติฯ ตเทว อาวชฺชติฯ เอวํปิ ภินฺนเมว โหตีติฯ เอตฺถ อฏฺฐกถายํ ตาว ยํ อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํฯ ตเทว อาวชฺชติ ชานนฺติจาติ ธมฺมโต อภินฺนํ วตฺวา ตํ จิตฺตํ นิรุทฺธํปิ อทฺธาวเสน สนฺตติวเสนจ คหิตํ ชวนานํปิ ปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติ วินิจฺฉิตํฯ อาจริยานนฺทมเตน ปน ปรสฺส ตํ ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ตํ ตํ อธิปฺปายชานนกาเล อาวชฺชนชวนานิ ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ จิตฺตํ อาวชฺชติ ชานนฺติ จฯ น เจตฺถ ธมฺมโต กาลโตจ ภินฺนํนาม โหติฯ สพฺเพสํปิ หิ อารมฺมณํ จิตฺตเมว โหติ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจาติฯ นจ ชวนานิ นิราวชฺชนานินาม โหนฺติฯ อาวชฺชเนนปิ หิ จิตฺตนฺเตว อาวชฺชิตํ โหติฯ ชวนานิจ จิตฺตนฺเตว ชานนฺตีติฯ ยทิ ปน อาวชฺชเน น จิตฺตนฺติ อาวชฺชิเต ชวนานิ รูปนฺติ ชานนฺติฯ รูปนฺติวา อาวชฺชิเต จิตฺตนฺติ ชานนฺติ, นีลนฺติวา อาวชฺชิเต ปีตนฺติ ชานนฺติฯ เอวํ สติ ชวนานิ ธมฺมโต นิราวชฺชนานิ นาม โหนฺติฯ ตถา อตีตนฺติ อาวชฺชิเต ปจฺจุปฺปนฺนนฺติฯ เอวญฺจ สติ ตานิ กาลโต นิราวชฺชนานินาม โหนฺตีติฯ ยสฺมา จ อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปฏฺฐาเน วุตฺโตฯ ตสฺมา อิธ ขณวเสเนว ปจฺจุปฺปนฺนํ วตฺตุํ ยุตฺตํฯ น อทฺธาสนฺตติ วเสนาติฯ อิตรถา สพฺพ วีถิจิตฺตวาเรสุปิ อารมฺมณานํ อตีตาทิภาโว อทฺธาสนฺตติวเสเนว วตฺตพฺโพ สิยาติฯ คาถายํ ตีเณวาติ กิจฺจวเสน ตีณิ เอวฯ จิตฺตุปฺปาทา ทเสริตาติ จิตฺตุปฺปตฺติกฺขณวเสน ทส อีริตานิ กถิตานิฯ

วิตฺถา เรนาติ จิตฺตสรูปวิตฺถาเรนฯ เอตฺถาติ มโนทฺวาเรฯ เอกจตฺตาลีสาติ ปญฺจวิญฺญาณมโนธาตูหิ วชฺชิตานํ กามาวจรจิตฺตานํ วเสน เอกจตฺตาลีสํฯ เอตฺถาติ ปริตฺตชวนวาเรฯ [ปริตฺตวาโร]

[138] วิภูตาวิภูตเภโท นตฺถิ เอกํ วิภูตเมว ลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ น หิ อวิภูเต อารมฺมเณ อปฺปนานาม สมฺภวตีติฯ ตถา ตทารมฺมณุปฺปาโทจ นตฺถิฯ น หิ อติสนฺตตรํ อปฺปนาชวนํ ตทารมฺมณํ อนุพนฺธตีติฯ ตตฺถ หิ ฉพฺพีสติ มหคฺคต โลกุตฺตร ชวเนสุ ยํกิญฺจิ ชวนํ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ สมฺพนฺโธฯ ญาณรหิตํ ทฺวิเหตุกชวนํ อถิรสภาวตฺตา อปฺปนาย อนนฺตรูปนิสฺสโย นโหตีติ วุตฺตํ ญาณสมฺปยุตฺต กามาวจรชวนานมฏฺฐนฺนนฺติฯ ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรตุนาเมนาติ เอตฺถ อินฺทฺริยสมตาทีหิ ปริโตภาเคหิ อปฺปนา กรียติ สชฺชียติ เอเตนาติ ปริกมฺมํฯ อปฺปนํ อุเปจฺจ จรตีติ อุปจาโรฯ สมีปจาโรติ อตฺโถฯ สมีปจรณญฺเจตฺถ อาสนฺเนกาเล อปฺปนาวหสมตฺถภาเวน ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺส ปวตฺติยา อจิรํ กาลํ อปฺปนา สมฺภโว โหตีติฯ อนุโลมนฺติ อปฺปนาปวตฺติยา ปจฺจนีกธมฺมวิธมเนน อปฺปนาย อนุกูลํ อปฺปนาหิตํ อปฺปนา วหนฺติจฺเจว อตฺโถ, ยสฺส ปวตฺติยา อปฺปนา วิพนฺธโก ปจฺจนี โกนาม นตฺถีติฯ คมียติ พุชฺฌียติ อตฺโถ เอเตนาติโวฯ อภิธานํ พุทฺธิจฯ ตํ ทุวิธํปิ ควํ ตายติ รกฺขตีติ โคตฺตํฯ ปริตฺต ชาติสงฺขาโต อนฺวโยฯ โคตฺตํ อภิภุยฺยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ โคตฺรภุฯ เอตฺถ จ จตฺตาริปิ ชวนานิ ปริกมฺมชวนานีติ วา อุปจารชวนานิติวา อนุโลมชวนานีติวา วุจฺจนฺติเยวฯ โคตฺรภูติ ปน ปจฺฉิมสฺเสว นามํฯ อิธ ปน จตุนฺนํปิ นามานํ สงฺคหณตฺถํ ปริกมฺโม ปจารานุโลม โคตฺรภุนาเมนาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา กสฺมา ปถมเมว ปริกมฺมํนามฯ นนุ อิตรานิปิ อปฺปนํ ปริสงฺขโรนฺติเยวาติ เอวมาทิกา โจทนา อโนกาสา โหตีติฯ จตุกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุเมววาติ จตุกฺขตฺตุเมววา ติกฺขตฺตุเมววาฯ ตตฺถ ปถเมน เอว สทฺเทน ปญฺจมํ โคตฺรภุสมฺภโว ปฏิกฺขิตฺโต โหติฯ ตทา หิ ชวนํ ปติตํนาม โหติฯ

ปเวธติ กมฺปติฯ กามโคตฺตํ อภิกฺกมิตฺวา อุปริภูมนฺตรปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติฯ ทุตีเยน ทุตียํ โคตฺรภุ สมฺภโว ปฏิกฺขิตฺโต โหติฯ ตทา หิ อลทฺธาเสวนํ อนุโลมํ อตฺตโน อนนฺตเร จิตฺตํ โคตฺรภุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกตีติฯ เอเตเนว ปญฺจมโต ปรํ จตุตฺถโตจ โอรํ อปฺปนาย อสมฺภโว สาธิโต โหตีติฯ วาสทฺเทน ปน มนฺทปญฺญสฺส จตุกฺขตฺตุเมวฯ น ติกฺขตฺตุํฯ ติกฺขปญฺญสฺส ติกฺขตฺตุเมวฯ น จตุกฺขตฺตุนฺติ ทสฺสิตํ โหติฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน มนฺทมชฺฌิม มหาปญฺญวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา ปญฺจกฺขตฺตุํปิ ปริกมฺมชวนานํ อุปฺปตฺติ อนุญฺญาตา วิย ทิสฺสติฯ อิตรฏฺฐกถาสุ ปน สุฏฺฐุ วิจาเรตฺวา ปฏิสิทฺธตฺตา สา น คเหตพฺพาวาติฯ

ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘ฉฏฺฐํ สตฺตมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวน ปปาตาสนฺนปุริโส วิย อปฺปนาวเสน ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวนาติ ภวงฺคภาวสฺส อาสนฺน ภาเวนาติ อตฺโถฯ ปญฺจมชวนโต หิ ปฏฺฐาย ชวนสนฺตานํ อนุปุพฺเพน ปริกฺขีณชวํ โหติฯ ภวงฺคภาวตฺถาย ปริณมตีติฯ เอวญฺจ กตฺวา ปปาตาสนฺนปุริโสปมาปิ อุปปนฺนา โหตีติฯ นิรุทฺธานนฺตรเมวาติ นิรุทฺเธ อนนฺตรเมวาติ ปทจฺเฉโทฯ กสฺส อนนฺตรนฺติ, อญฺญสฺส อสุตตฺตา นิรุทฺธสฺสาติ อตฺถโต ลทฺธเมวาติฯ ยสฺมา ปน อปฺปนานาม อุปฺปชฺชมานา จตุตฺถโตวา ปญฺจมโตวา ปฏฺฐาย อุปฺปชฺชติฯ น ฉฏฺฐโตวา สตฺตมโตวาฯ สาหิ วสีภูตาปิ จตุตฺถ ปญฺจเมสุ อุปฺปตฺติํ อลภมานา สพฺพโส นุปฺปชฺชติเยวฯ ลภมานา ปน ทิวสํปิ นิรนฺตรํ ปวตฺตติเยวฯ ตสฺมา จตุตฺถํวา ปญฺจมํวาติ อิทํ อาทิมตฺตนิยมนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว หิ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ จ ตโตปรํ อปฺปนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ จ วกฺขตีติฯ ยทิ ปน ปญฺจมโต ปฏฺฐาย ชวนํ ปติตํ นาม โหติฯ เอวํ สติ กสฺมา ตโต ปฏฺฐาย ปตนเขตฺเต อปฺปนาชวนํ ปวตฺตตีติฯ

วุจฺจเต, หตฺเถ ถปิตเลฑฺฑุสฺส ปตนเขตฺตํนาม หตฺถโต มุตฺตมตฺเต โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ หตฺถพเลน ขิปิตํ เลฑฺฑุ ทูรํปิ คจฺฉติเยวฯ เอตฺถ จ เลฑฺฑุสฺส ชโวนาม หตฺถชวมูลโก โหติฯ หตฺถชโวจ สรีรพลมูลโกฯ ตตฺถ เลฑฺฑุ วิย อปฺปนาชวนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เลฑฺฑุสฺส ปตนเขตฺตํ วิย จตุตฺถโต ปจฺฉากาโลฯ หตฺถชโววิย โคตฺรภุชโวฯ สรีรพลํ วิย ปุริมานํ ปริกมฺมชวนานํ พลํ ทฏฺฐพฺพํฯ อุตฺตานเสยฺยสฺส พาลทารกสฺส พลํ วิย อาทิกมฺมิกวีถิยํ กามชวนานํ พลํฯ วุทฺธิปตฺตสฺส ปุริสสฺสพลํ วิย สมาปตฺติวีถิยํ กามชวนานํ พลํฯ ยถา จ พาลทารเกน ขิตฺตํ เลฑฺฑุ หตฺถโต มุตฺตมตฺเตปิ ปตติฯ เอวํ อาทิกมฺมิกวีถิยํ อปฺปนาชวนํ เอกวารํ ชวิตฺวา ปตติฯ ยถาวุทฺธิปตฺเตน ขิตฺตํ เลฑฺฑุ ปตนเขตฺเตปิ อปติตฺวา ทูรํปิ ทูรตรํปิ คจฺฉติฯ ตถา สมาปตฺติวีถิยํ อปฺปนาชวนํ จิรํปิ จิรตรํปิ ปวตฺตตีติฯ มูลฏีกายํ ปน อปฺปนาชวนํ ปตนเขตฺเต ปวตฺตํปิ ภูมนฺตรปตฺติยาวา อารมฺมณนฺตรลทฺธิยาวา ปติตํนาม นโหตีติ วุตฺตํฯ เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปญฺจมโต ปฏฺฐาย ชวนํ ปติตนฺติ วุตฺตํฯ นนุ อปติ ตตฺตา เอว สุฏฺฐุ พลวภาวโต สตฺตมชวนเจตนา สีฆํ อนนฺตเร ภเว วิปากทายินีจ อานนฺตริยกมฺมญฺจ โหติฯ มชฺเฌ ปญฺจเจตนา ตถา พลวภาวาภาวโต จิเรน ตตียภวาทีสุ วิปากทายินีจ โหนฺติ, อนนฺตริยภาวญฺจ น คจฺฉนฺตีติฯ นโข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยทิ หิ สีฆํ วิปากทานตาย พลวตีนาม สิยาฯ เอวํสติ ปฐมเจตนา สพฺพพลวตีนาม สิยาฯ สา หิ อิมสฺมิํเยว ภเว วิปากํ เทตีติฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํฯ เอก วสฺสชีวีนํ ติณรุกฺขานํ ปริณาโมวิย ปถมเจตนาย ปริณาโม ทฏฺฐพฺโพฯ ทฺวิวสฺสชีวีนํ วิย สตฺตมเจตนายฯ มหาสาลานํ วิย มชฺฌิมเจตนานนฺติฯ ตตฺถ เอกวสฺสชีวิโน ติณรุกฺขานาม อสารา โหนฺติฯ อสารตฺตาจ ทุพฺพลา อนทฺธนิยา อจิรฏฺฐิกาฯ ตสฺมา เตสํ สีฆตรปริณาโม โหติฯ เต หิ สีฆตรํ รุหนฺติฯ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ อาปชฺชนฺติฯ สีฆตรํ ปุปฺผนฺติ ผลนฺติ ปตนฺติ อนฺตรธายนฺติฯ เอกํ นิทาฆสมยํ อติกฺกมิตุํ นสกฺโกนฺติฯ

ทุตียํ วสฺสํ น ปาปุณนฺติฯ เอตฺถจ นิทาฆสมโย วิย มรณกาโล เวทิตพฺโพฯ ทฺวิวสฺสชีวิโน ปน โถกํ สารภูตา โหนฺติฯ สารภูตตฺตาจ โถกํ พลวนฺตา อทฺธนิยาฯ ตโต เยวจเตสํ จิรปริณาโม โหติฯ เต หิ ปถมํ วสฺสํ รุหนฺติ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ อาปชฺชนฺติฯ ปุปฺผิตุํวา ผลิตุํวา นสกฺโกนฺติฯ ทุตียวสฺเสเอว ปุปฺผนฺติ ผลนฺติ ปตนฺติ อนฺตรธายนฺติฯ ทุตียํ ปน นิทาฆ สมยํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตตียํ วสฺสํ น ปาปุณนฺติฯ มหาสาลา ปน สพฺพสารภูตา โหนฺติฯ พลวนฺตา จิรตรฏฺฐายิโนฯ ตสฺมา เต สณิกเมว ปริณามํ คจฺฉนฺติฯ เต หิ เอก ทฺเว วสฺสานิ วิทตฺถิรตนมตฺตาว โหนฺติฯ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ นาปชฺชนฺติฯ ปุปฺผิตุํวา ผลิตุํวา น สกฺโกนฺติฯ อติจิรฏฺฐายิโน ปน โหนฺติฯ ฉ ปญฺจ วสฺสสตานิ ฐตฺวาว ปตนฺติฯ เอวเมว ปถมชวนเจตนา สพฺพโส อลทฺธาเสวนตาย อสารา อพลา โหติฯ วิสุํ เอกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุํ เอกญฺจ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติฯ อิมสฺมิํ ภเวเอว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยติฯ สตฺตม ชวนเจตนา ปน ลทฺธาเสวนตาย โถกํ สารภูตา โหติฯ วิสุํ เอกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติฯ สารภูตตฺตา เยวจ สณิกเมว ปริณามํ คจฺฉติฯ อิมสฺมิํ ภเว วิปจฺจิตุํ น สกฺโกติฯ ภวนฺตรํ ปตฺวาว วิปจฺจติฯ ปติตชวเนสุ ปน อนฺติม ชวนตาย ทุพฺพลตฺตา ทุตียํ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติฯ ทุตียภเวเอว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยติฯ อวเสสานํ ปน ปญฺจนฺนํ มชฺฌิมเจตนานํ สุฏฺฐุ ลทฺธาเสวนานํ สณิก ตร ปริณตภาโว วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพติฯ นํ เกวลญฺเจตฺถ ติณ รุกฺโข ปมาย ปาโณปมายาปิ อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ เยหิเกจิ คพฺภเสยฺยกา ปาณา อปฺปายุกชาติกา โหนฺติฯ เต สีฆตรํ คพฺภวาสํ วสนฺติ, สีฆตรํ วิชายนฺติฯ องฺคมงฺคานิจ เนสํ สีฆตรํ ถามคตานิ โหนฺติฯ อินฺทฺริยานิจ สีฆตรํ ปริปากคตานิ โหนฺติฯ ตทเหว อุฏฺฐหิตฺวา คจฺฉนฺติฯ โคจรํ คณฺหนฺติฯ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย สีฆตรํ วิญฺญุตฺตํ อาปชฺชนฺติฯ สีฆตรํ ชิณฺณา โหนฺติ มรนฺติฯ

ทีฆายุกชาติกานํ ปน คพฺภวาสาทีนิ สพฺพานิ สณิก เมว สิชฺฌนฺตีติฯ เอตฺถจ มหคฺคต กุสลานิ สตฺตม ชวนฏฺฐาเน ฐิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ ปริกมฺมชวนานิ หิ จิรฏฺฐิติกฏฺเฐน สุปกฺก สาลิธญฺญสทิสานิฯ อปฺปนาชวนานิ อจิรฏฺฐิติกฏฺเฐน สุปกฺก สาลิภตฺตสทิสานีติ ตานิปิ อจิรตรฏฺฐิติกานิเอว โหนฺติฯ ทุตีเย ภเว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยนฺติฯ อิมสฺมิํ ภเวปิ อปฺปเกน กามจฺฉนฺทาทินา ปจฺจนีกธมฺเมน ปฏิพาหิตานิ สพฺพโส อวิปากภาวํ อาปชฺชนฺติฯ ตสฺมาตานิ เตน ปริยาเยน ทุพฺพลานิ นาม โหนฺตีติฯ

ยสฺมา จ อานนฺตริยกมฺมานํ ผลทานนิยตตานาม กาลนิยเมน วินา น สมฺภวติฯ กาลนิยโมจนาม เอกนฺเตน สตฺตมชวนสฺเสว โหติฯ น มชฺฌิมชวนานํฯ เตสญฺหิ อสุกสฺมิํ ภเวเอว วิปจฺจนฺตีติ เอวํ นิยโม นตฺถีติฯ ตสฺมา ทุวิธสฺส นิยมสฺส สิทฺธตฺตา เอว สตฺตมชวนเจตนาย อนนฺตริยกมฺมตา สิทฺธา โหติฯ น พลวตรตายาติ นิฏฺฐเมตฺถคนฺตพฺพนฺติฯ มูลฏีกายํ ปน นนุจ สตฺตมชวนเจตนาย พลวตาย อุปปชฺชเวทนียภาโว โหติ อานนฺตริยตาปีติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตตฺถายํ อธิปฺปาโย สิยาฯ ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภาวิโน วิปากสนฺตานสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน อนฺติมชวนเจตนาย สุสงฺขตตฺตาสา สตฺตมชคนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยกาจ โหติฯ น อปติตชวนเจตนา วิย พลวตายาติ อุตฺตรํ วทติฯ ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติฯ เอวญฺหิ สติ ปถมชวนเจตนา กสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน สุสงฺขตตฺตา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียานาม ชาตาติ วตฺตพฺพา โหตีติฯ มหาฏีกายํ ปน ทุพฺพลาปิ อนฺติมชวน เจตนา สนฺนิฏฺฐานกิจฺจวิเสสยุตฺตตาย ผลวิปจฺจเน สตฺติวิเส สยุตฺตา โหตีติ อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยกาจ สา โหตีติ วุตฺตํฯ ยถารหนฺติ ตํ ตํ ปุคฺคลานุรูปํฯ ยถาภินีหาร วเสนาติ ตสฺส ตสฺส ปริกมฺมภาวนา จิตฺตสฺส กสิณนิมิตฺตา ทีสุวา อนิจฺจลกฺขณาทีสุวา อภินีหรณานุรูปํฯ อปฺปนาวีถินฺติ อปฺปนาปพนฺธํฯ

อิทญฺจ อเนกวาเร ปวตฺตานํ อปฺปนาชวนานํ สงฺคหณตฺถํ วุตฺตํฯ เตเนวาห ตโตปรํ อปฺปนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติฯ ตตฺถ ตโตติ จตุตฺถโตวา ปญฺจมโต วาฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ สติ ปญฺจเมวา ฉฏฺเฐวา เอกนฺเตน ภวงฺคปาโต โหตีติ อาปชฺชติฯ ตสฺมา ปุน อปฺปนาวสาเนติ วุตฺตํฯ ภวงฺคปาโตวโหติฯ นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ อธิปฺปาโยฯ

วิภาวนิยํ ปน

‘‘กตฺถจิ อปฺปนาวาเร สตฺตชวน ปริปูรณตฺถํ อปฺปนาวสาเนปิ กามาวจรชวนปฺปวตฺติํ วทนฺตานํ นิกายนฺตริกานํ วาโท อิธ เอวสทฺเทน นิวตฺติโต’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ อปฺปนาชวนวาเรฯ นิรนฺตรปวตฺตานํ ชวนานํ ภินฺนเวทนตานาม นตฺถีติ วุตฺตํ โสมนสฺสสหคต ชวนา นนฺตรนฺติอาทิฯ

[132] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ภินฺนเวทนานํ อญฺญมญฺญํ อาเสวนปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา’’ติการณํ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ อิธ อาเสวนปจฺจยภาโว ปมาณํฯ กสฺมา, อาเสวน ปจฺจนิกานํ ผลชวนานํปิ ปริกมฺมชวเนหิ อญฺญมญฺญญฺจ อภินฺนเวทนตาย อิจฺฉิตพฺพตฺตาติฯ ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพาฯ

[133] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ปสํสิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ ตาทิโส สํวณฺณนาปเทโส ทิสฺสตีติฯ อรหตฺต ผเล มคฺควีถิยํ มคฺคกุสลานนฺตรํ ปวตฺตมาเนปิ อยํ ปุพฺพาปร นิยโม ปริกมฺมชวเนหิ เอว สห อปฺปนาชวนานํ โหตีติ กตฺวา กฺริยชวนานนฺตรํ อรหตฺตผลญฺจาติ วุตฺตํฯ สุขปุญฺญมฺหา ปรํ ทฺวตฺติํส อปฺปนาชวนานิ สมฺภวนฺติฯ อุเปกฺขกา ปุญฺญมฺหา ปรํ ทฺวาทส, สุขิตกฺริยโต ปรํ อฏฺฐฯ อุเปกฺขกา กฺริยโต ปรํ ฉ อปฺปนาชวนานิ สมฺภวนฺตีติ โยชนาฯ

ตตฺถ ทฺวตฺติํสาติ อรหตฺตผลสพฺพปญฺจมชฺฌานวชฺชิตานํ จตุนฺนํ รูปกุสลานํ โสฬสนฺนํ มคฺคกุสลานํ ทฺวาทสนฺนํ เหฏฺฐิมผลานญฺจ วเสน ทฺวตฺติํสฯ ทฺวาทสาติ ปญฺจมชฺฌานิกานํ รูปารูปมคฺคกุสลานํ เหฏฺฐิมผลานญฺจ วเสน ทฺวาทสฯ อฏฺฐาติ ปญฺจมชฺฌานวชฺชิตานํ จตุนฺนํ รูปกฺริยานํ จตุนฺนํ อรหตฺตผลานญฺจ วเสน อฏฺฐฯ ฉาติ ปญฺจมชฺฌานิกานํ ปญฺจนฺนํ รูปารูปกฺริยานํ อรหตฺตผลสฺสจ วเสน ฉฯ ปุถุชฺชนานํ เสกฺขานญฺจ กามปุญฺญติเหตุโต ปรํ จตุจตฺตาลีส อปฺปนา สมฺภวนฺติฯ วีตราคานํ อรหนฺตานํ ติเหตุกามกฺริยโต ปรํ จุทฺทส อปฺปนา สมฺภวนฺตีติ โยชนาฯ

[139] สพฺพถาปีติ อติมหนฺตาทินา สพฺพปกาเรนปิฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ ปญฺจทฺวาร มโนทฺวาเรสุฯ สพฺพตฺถาปิ ปน อนิฏฺเฐ ติวา ปาโฐฯ เตเนว ฏีกาสุ สพฺพตฺถาปีติ ปญฺจทฺวาร มโนทฺวาเรปีติ วุตฺตํฯ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อิฏฺฐํฯ เกน อิจฺฉิตพฺพนฺติฯ โลกิยมหาชเนนฯ ตตฺถ จ อติอุกฺกฏฺเฐ อติทุคฺคเตจ ชเน อคเหตฺวา มชฺฌิมเกน มหาชเนนฯ เอวญฺหิ สติ อิฏฺฐานิฏฺฐานํ สุฏฺฐุววตฺถานํ โหตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ อารมฺมเณกุสล วิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตเทว อิฏฺฐํนามฯ ยสฺมิํ ปน อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตเทว อนิฏฺฐํนามฯ น หิ สกฺกา อิฏฺฐํวา อนิฏฺฐํวา อารมฺมณํ วิปากจิตฺตํ วญฺเจตุนฺติจฯ อปิจ ทฺวารวเสนาปิ อิฏฺฐานิฏฺฐตา เวทิตพฺพาติ จ วุตฺตํฯ ตสฺมา อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธสนฺตานคเต เอเก กสฺมิํ รูปกลาเป วณฺณาทีสุ รูเปสุ กิญฺจิ อิฏฺฐํ โหติฯ กิญฺจิ อนิฏฺฐํฯ กทาจิ อิฏฺฐํ โหติฯ กทาจิ อนิฏฺฐํ, ตตฺถ กิญฺจิ อิฏฺฐํ โหติ กิญฺจิ อนิฏฺฐนฺติ ยถา กิํสฺมิํจิ เอกสฺมิํ ปุปฺเผ วณฺโณ อิฏฺโฐฯ คนฺโธ อนิฏฺโฐ, รโส อนิฏฺโฐ, โผฏฺฐพฺโพ อนิฏฺโฐ, ขรสมฺผสฺโสฯ กิํสฺมิํจิ วณฺโณปิ อิฏฺโฐ, คนฺโธปิ อิฏฺโฐ, รสาทโย อนิฏฺฐาเยวฯ ตถา พุทฺธสฺส สรีรคเตปิ เอกสฺมิํ กลาเป วณฺโณ อิฏฺโฐ โหติฯ คนฺโธ อนิฏฺโฐฯ มตกณฺหสุนขสฺส อุทฺธุมาตสรีเรปิ วณฺโณ อิฏฺโฐ โหติฯ คนฺโธ อนิฏฺโฐฯ โส หิ วณฺโณ ยทิ นิวตฺถปารุตสฺส วตฺถสฺส ภเวยฺยฯ ตํ วตฺถํ มหคฺฆํ โหตีติฯ กทาจิ อิฏฺฐํ กทาจิ อนิฏฺฐนฺติ อคฺคินาม เหมนฺเต อิฏฺโฐ สุขวิปากสฺส ปจฺจโยฯ คิมฺเห อนิฏฺโฐ ทุกฺขวิปากสฺส ปจฺจโยฯ

สีตุทกํ คิมฺเห อิฏฺฐํฯ เหมนฺเต อนิฏฺฐํฯ ตถา สุข สมฺผสฺสํ วตฺถํ ปกติกาเย อิฏฺฐํ โหติฯ วณํ ปตฺวา อนิฏฺฐํฯ เตนวา สณิกํ ผุสนฺตสฺส อิฏฺฐํ, คาฬฺหํ ผุสนฺตสฺส อนิฏฺฐนฺติฯ นอิฏฺฐนฺติ อนิฏฺฐํฯ ตสฺมิํ อนิฏฺเฐฯ อิฏฺเฐติ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต, กุสลวิปากานิ ปญฺจวิญฺญาณ สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณ ตทารมฺมณานีติ สมฺพนฺโธฯ สนฺตีรณ ตทารมฺมณานิ เจตฺถ อุเปกฺขาสหคตานิเอว เวทิตพฺพานิฯ เตเนวาห อติอิฏฺเฐปนาติอาทิฯ ตตฺถ อภิอิฏฺเฐติ สุวณฺณ รชต มณิวณฺณาทิเก หริตาลวณฺณาทิเก โกเสยฺย วตฺถวณฺณาทิ เก เทวจฺฉราวณฺณาทิเกจ อติวิย โลกิยมหาชเนน อิจฺฉิตพฺเพ ฉฬารมฺมเณฯ ยสฺมา เจตฺถ อนิฏฺฐารมฺมณ สมาโยโค อกุสลกมฺมสฺเสว วิปจฺจโนกาโส โหติฯ อิฏฺฐารมฺมณสมาโยโคจ กุสลกมฺมสฺเสว, ตสฺมา อนิฏฺเฐ อกุสลวิปากาเนวฯ อิฏฺเฐ กุสลวิปากาเนวาติ อยํ นิยโม สิทฺโธฯ เวทนานิยโม ปน อาทาเส มุขนิมิตฺตสฺส วิย อตฺตโน อุสฺสาห พเลน วินา เกวลํ กมฺมพเลน นิพฺพตฺตานํ วิปากานํ ปริทุพฺพลตฺตา ตถา ตถา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา คหณา ภาวโต ยถารมฺมณเมว สิทฺโธ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ น เกวลญฺจ วิปากานํ เอวฯ อถโข วิปลฺลาสรหิเต ขิณาสวสนฺตาเน ปวตฺตานํ กามกฺริยชวนานํ วิยถารมฺมณเมว เวทนาโยโค โหตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ตตฺถาปิ โสมนสฺสสหคต กฺริยชวนาวสาเน ติอาทิฯ ตตฺถาปีติ เตสุ วิปาเกสุปิฯ โสมนสฺสสหคต กฺริย ชวนา วสาเนติ พุทฺธวณฺณาทิเก อติอิฏฺฐารมฺมเณ ปวตฺตานํ โสมนสฺส สหคต กฺริยชวนานํ อวสาเนฯ อุเปกฺขาสหคต กฺริย ชวนา วสาเนติ อนิฏฺเฐ อิฏฺฐมชฺฌตฺเตจ ปวตฺตานํ อุเปกฺขาสหคตกฺริยชวนานํ อวสาเนฯ อยญฺจ กฺริยชวนาวสาเน ตทารมฺมณนิยโม อฏฺฐกถายํปิ วุตฺโตเยวฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ กามาวจร ติเหตุก โสมนสฺส สหคตกฺริยทฺวยํ ตทารมฺมณวเสน ปญฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคต วิปากานํ อนนฺตรปจฺจโยติอาทิฯ อิทญฺจ ปกตินีหาเรน ปวตฺตานํ กฺริยชวนานํ วเสน วุตฺตํฯ

ตถา รูเปน ปน จิตฺตาติสงฺขาเรน ปวตฺตานํ กฺริยชวนานํ อิฏฺเฐปิ อุเปกฺขาเวทนาโยโค อนิฏฺเฐปิ โสมนสฺส เวทนาโยโค โหติเยวฯ ยถาห –

กถญฺจานนฺท อริโย โหติ ภาวิตินฺทฺริโยฯ อิธานนฺท ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ อุปฺปชฺชติ อมนาปํฯ อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํฯ โส สเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺยนฺติฯ อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติฯ สเจ อากงฺขติ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูล สญฺญี วิหเรยฺยนฺติฯ ปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรตีติฯ

สพฺพํ อุปริปณฺณาสเก อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ อาหริตพฺพํฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชติ มนาปํ อุปฺปชฺชติ อมนาปํฯ อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปนฺติ เอเตน ขีณาสวานํ กามกฺริยชวนานํ ปกตินีหาเรน อิฏฺเฐ โส มนสฺสโยโค อนิฏฺเฐ อุเปกฺขา โยโค ทสฺสิโต โหติฯ โสสเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺยนฺติฯ อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรตีติอาทินา ปน เตสํ ตถารูเป จิตฺตาภิสงฺขาเร สติ อิฏฺเฐปิ อุเปกฺขาโยโค อนิฏฺเฐปิโสมนสฺส โยโค วุตฺโต โหตีติฯ ยํ ปน ขีณาสวานํ สตตวิหารสุตฺเต อิธ ภิกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติฯ น ทุมฺมโนฯ อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนติอาทินา ฉสุทฺวาเรสุ โสมนสฺส ปฏิกฺขิปนํ วุตฺตํฯ ตํปิ เตสํ ตถา รูปจิตฺตาภิสงฺขารพาหุลฺลวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ยสฺมา วา ขีณาลวาปิ พุทฺธรูปทสฺสนาทีสุ ปธานสารุปฺปฏฺฐานทสฺสนาทีสุ จ โสมนสฺสิตา โหนฺติเยวฯ ตสฺมา เกวลํ ราคาทิวตฺถุ ภูตานิ รูปารมฺมณาทีนิ อิฏฺฐานิฏฺฐานิ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติปิ ยุตฺตํฯ เอตฺถ จฯ กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ อนิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ เมตฺตายวา ผรติฯ ธาตุโตวา อุปสํหรติฯ เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ อิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อสุภายวา ผรติฯ อนิจฺจโต วา อุปสํหรติฯ

เอวํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรตีติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺคนเยน อิธ ตถารูโป จิตฺตาภิสงฺขาโร นาม เวทิตพฺโพฯ อปเร ปน วทนฺติ-ขีณาสวา ยทา เทวจฺฉรา วณฺณาทิกํ อติอิฏฺฐารมฺมณํ อาปาตมา คจฺฉติฯ ตทา ตตฺถ อสุภายวาผรนฺติฯ อนิจฺจโตวา อุปสํหรนฺติ ตตฺถ อนิฏฺฐภูตํ อสุภ ลกฺขณํวา อนิจฺจลกฺขณํวา อุเปกฺขา กฺริย ชวนานํ อารมฺมณํ โหติฯ น อติอิฏฺฐารมฺมณภูตํ เทวจฺฉราวณฺณาทิกํฯ

ตถา ยทา กุธิภกุฏฺฐสรีราทิกํ อติอนิฏฺฐารมฺมณํ อาปาตมาคจฺฉติฯ ตทา ตตฺถ เมตฺตายวา ผรนฺติฯ ธาตุโตวา อุปสํหรนฺติฯ ตตฺถ อิฏฺฐภูตํ อเวรตาวาทิลกฺขณเมว โสมนสฺสกฺริยชวนานํ อารมฺมณํ โหติฯ น อติอนิฏฺฐภูตํ กุธิต กุฏฺฐสรีราทิกํฯ ตสฺมา ตานิ ชวนานิ กามวิปากานิวิย สพฺพทาปิ อารมฺมณานุรูปเมว เวทนายุตฺตานิ โหนฺตีติฯ ตํ นยุชฺชติฯ น หิ ตานิ ลกฺขณานิ เทวจฺฉราวณฺณาทีหิ วินา วิสุํ ลพฺภนฺติฯ เตหิ ปน สเหว ลพฺภนฺติฯ ตสฺมา ยถา อานิสํสทสฺสเนน ภาวนาย ปุพฺพาปริยวิเสสทสฺสเนนจ อุทฺธุมาตกาทีสุ อติ อนิฏฺเฐสุปิ โสมนสฺสุปฺปตฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตาฯ ยถาจ มหา โมคฺคลานตฺเถรสฺส พุทฺธสุพุทฺธตาทสฺสเนน อตฺตสมฺปตฺติทสฺสเนนจ อนิฏฺฐภูเตปิ อฏฺฐิกงฺกลิกเปตรูเป โสมนสฺสุปฺปตฺติ ปาฬิยํ วุตฺตาฯ ยถา จ มหากสฺสปตฺเถรสฺส ตถารูเปน จิตฺตาภิ สงฺขาเรน กุฏฺฐิโน หตฺถโต ลทฺเธ อนิฏฺฐภูเต ปูติกุมฺมาเสปิ โสมนสฺสุปฺปตฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตาฯ เอวเมวํ อิธปิ อสุภผรณาทิโก จิตฺตาภิสงฺขาโร อติอิฏฺเฐ อุเปกฺขาชวนานํ อติอนิฏฺเฐจ โสมนสฺสชวนานํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยญฺหิ อารมฺมณานํ อิฏฺฐานิฏฺฐภาโวนาม โลกิยมหาชนานํ อิจฺฉาวเสน สิทฺโธ โหติ อคมฺภีโร วิปลฺลาสธมฺมานํ กิเลสานญฺจ วตฺถุภูโตฯ ยถาห-ตตฺถ กตมํ รูปํ หีนํฯ ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อุญฺญาตํ อวญฺญาตนฺติอาทิฯ เอตฺถ หิ เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ เอเตน อารมฺมณธมฺมานํ อิฏฺฐานิฏฺฐภาโว นาม โลกิยมหาชน สมฺมุติยา สิทฺโธติ ทสฺเสติฯ ตสฺมา ยญฺจ อปฺปหีนวิปลฺลาสานํ โลกิยมหาชนานํ เทวจฺฉราวณฺณา ทีสุ อติ อิฏฺเฐสุ อติอิฏฺฐาการโต คหณํฯ

ยญฺจ พุทฺธวณฺณา ทีสุ อติอิฏฺเฐสุ อนิฏฺฐาการโต คหณํฯ ตทุภยํปิ เตสํ วิปลฺลาสวเสเนว โหติฯ ยํปน ปญฺญวนฺตานํ พุทฺธสาวกานํ เทวจฺฉราวณฺณาทีสุ อนิฏฺฐาการโต คหณํฯ ยญฺจ พุทฺธวณฺณาทีสุ อติอิฏฺฐาการโต คหณํฯ ตทุภยํปิ ปญฺญาพเลเนว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

[134] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘กุสลากุสลานํ ปน อปฺปหีนวิปลฺลาเสสุ สนฺตาเนสุ ปวตฺติยา อติอิฏฺเฐปิ อิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐาการโต อนิฏฺเฐปิ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตาการโต คหณํ โหตีติ’’ วุตฺตํฯ

ยญฺจ ตตฺถ

‘‘ขีณาสวานํ จิตฺตวิปลฺลาสาภาเวน กฺริยชวนานิปิ ยถารมฺมณเมว ปวตฺตนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ วิจาเรตพฺพเมวฯ

เย หิ เต ธมฺม จกฺขุรหิตา โหนฺติฯ เตเยว วิปลฺลาส วเสน จิตฺตวสานุคา อารมฺมณวสานุคาจ โหนฺตีติ กุสลา กุสลานิเยว เยภุยฺเยน ยถารมฺมณํ ปวตฺตนฺติฯ น ปน กฺริย ชวนานิฯ น หิ ขีณาสวา โลกิยมหาชนสมฺมเตสุ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ จิตฺตวสานุคา อารมฺมณวสานุคาจ โหนฺตีติฯ ยถาห –

รูปา สทฺทา คนฺธา รสา, โผฏฺฐพฺพาจ มโนรมา;

อิฏฺฐธมฺมา อนิฏฺฐาจ, น ปเวธนฺติ ปณฺฑิตาติฯ

ตสฺมา โสมนสฺส กฺริย ชวนานนฺตรํปิ ตทารมฺมณานิ โสมนสฺสุเปกฺขา เวทนายุตฺตานิ เอว สิยุํฯ ตถา อุเปกฺขากฺริยชวนานนฺตรํปีติฯ มูลฏีกายํ ปเนตฺถ ปฏฺฐาเน-กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตาอุปฺปชฺชตีติ กุสลกุสลานนฺตรํ เอว ตทารมฺมณํ วุตฺตํฯ น อพฺยากตานนฺตรํ นจ กตฺถจิ กฺริยานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส วุตฺตฏฺฐานํ ทิสฺสติฯ วิชฺชมาเนจ ตสฺมิํ อวจเน การณํนตฺถิฯ ภวงฺคญฺจนาเมตํ นทิโสโตวิย ปฏิโสตคามินาวํ สวิปฺผาริกํ เอวชวนํ อนุพนฺธตีติ ยุตฺตํฯ น ปน ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต ขีณาสวสฺส สนฺตวุตฺติกฺริยชวนํฯ

ตสฺมา กฺริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณวิธานํ อุปปริกฺขิตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ ปฏฺฐาเน ปน กุสลตฺติเก ปญฺหา วาเร อารมฺมณปจฺจยวิภงฺเค ตีสุ อพฺยากตปทาวสานวาเรสุ เสกฺขปุถุชฺชนานํ ตทารมฺมณเมว ปธานํ โหติฯ น กุสลา กุสลชวนํฯ ตสฺมา ทฺวีสุปิ วาเรสุ เสกฺขาวา ปุถุชฺชนาวา กุสลํ อนิจฺจโต วิปสฺสนฺติ กุสลํ อสฺสาเทนฺตีติอาทิกํ วตฺวา ปุนจ กุสเล นิรุทฺเธ อกุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํฯ อรหโต ปน ชวนํปิ ตทารมฺมณํปิ ปธาน เมว โหติฯ ตสฺมา อรหา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ อิจฺเจว วุตฺตํฯ นปน วุตฺตํ กฺริยาพฺยากเต นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติฯ ยทิ เจตํ วุจฺเจยฺย ตทารมฺมณเมว ปธานํ กตํนาม สิยาฯ อวุตฺเตปิจ ตสฺมิํ วิปสฺสตีติ อิมินา ตทารมฺมณํปิ คหิตเมว โหตีติฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ปฏฺฐาเน กุสลาฯลฯ อุปฺปชฺชตีติ กุสลากุสลานนฺตรเมว ตทารมฺมณํ วุตฺตํฯ น อพฺยากตานนฺตรนฺติจฯ วิชฺชมาเนจ ตสฺมิํ อวจเน การณํ นตฺถีติ จ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติเยวฯ อนนฺตรปจฺจยวิภงฺเคสุ ปน กุสลํ วุฏฺฐานสฺส อกุสลํ วุฏฺฐานสฺส กฺริยํ วุฏฺฐานสฺสาติจ วิปากธมฺมธมฺมา ขนฺธา วุฏฺฐานสฺส เนววิปาก นาวิปากธมฺมธมฺมา ขนฺธา วุฏฺฐานสฺสาติจ เอวมาทินา กฺริยชวนานนฺตรํ ภวงฺเคน สห ตทารมฺมณสฺสปิ วุฏฺฐานนาเมน วุตฺตฏฺฐานํ ทิสฺสติเยวฯ ตสฺมา ยญฺจ วุตฺตํ น กตฺถจิ กฺริยานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส วุตฺตฏฺฐานํ ทิสฺสตีติฯ ตํปิ น ยุชฺชติเยวฯ นจ ฉฬงฺคุเปกฺขาว โต ขีณาสวสฺส สนฺตวุตฺติปิ กฺริยชวนํ สวิปฺผาริกํ น โหติฯ กุสลชวนสฺส วิย ตสฺสปิ โอฬาริกกายวจี ปโยคสมุฏฺฐา ปนโตติฯ

[135] วิภาวนิยํ ปน

ฏีกาวาทสฺส อุตฺตรํ วทนฺเตน ยํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ อพฺยากตา นนฺตรํปิ ตทารมฺมณํ วุจฺเจยฺยฯ ปริตฺตารมฺมเณ โวฏฺฐพฺพนา นนฺตรํปิ ตสฺส ปวตฺติํ มญฺเญยฺยุนฺติ กฺริยชวนานนฺตรํ ตทา รมฺมณํ น วุตฺต’’นฺติฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ ปฏฺฐาเน อิมสฺมิํ วุตฺเต อิทํนาม มญฺเญยฺยุนฺติ อวุตฺตํนาม อตฺถิฯ น จ อรหา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสตีติอาทินา วิปสฺสนาจารวเสน วุตฺตฏฺฐาเน ปญฺจทฺวาริก ปริตฺตารมฺมณ วารปสงฺโค อตฺถีติฯ โทมนสฺสฯลฯ อุเปกฺขา สหคตาเนว ภวนฺติฯ น โสมนสฺสสหคตานิฯ กสฺมา, โสมนสฺส โทมนสฺสานํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธตฺตาฯ เตเนว หิ ปฏฺฐาเน เตสํ อิตรีตรานนฺตรปจฺจยตา นวุตฺตาติฯ เอตฺถจ กฺริยชวน โทมนสฺสชวนาน เมว อนนฺตรํ ตทารมฺมณ นิยมํ ทสฺเสนฺเตน เถเรน อิตเรสํ กุสลากุสลชวนานํ อนนฺตรํ ปน ตาทิโส นิยโม นตฺถีติ ทสฺสิโต โหติฯ ตสฺมา อฏฺฐนฺนํ กามกุสลานํ อฏฺฐนฺนํ โลภมูลานํ ทฺวินฺนํ โมหมูลานนฺติ อฏฺฐารสนฺนํ ชวนานํ อนนฺตรํ อารมฺมณานุรูปํ สพฺพานิ ตทารมฺมณานิ ภวงฺคานิ จ ปวตฺตนฺติฯ เยภุยฺเยน ปน อกุสลชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ อเหตุกเมวฯ ทฺวิเหตุกชวนานนฺตรํ ทฺวิเหตุกเมวฯ ติเหตุกชวนานนฺตรํ ติเหตุกเมวาติ อยํ เยภุยฺยนิยโมฯ ยสฺส ปน ทฺวิเหตุกานิวา ติเหตุกานิวา กุสลชวนานิ พหุลํ สมุทาจรนฺติฯ ตสฺส กทาจิ อกุสลชวเนสุ ชวิเตสุ อกุสลานนฺตรํปิ ทฺวิเหตุกานิวา ติเหตุกานิวาตทารมฺมณานิ ปวตฺตนฺติฯ ยสฺส อกุสลชวนานิ พหุลํ สมุทาจรนฺติฯ ตสฺส กทาจิ ทฺวิเหตุเกสุวา ติเหตุเกสุวา กุสลชวเนสุ ชวิเตสุ กุสลานนฺตรํปิ อเหตุกตทารมฺมณานิ ปวตฺตนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏฺฐาเน-อเหตุเก ขนฺเธ อนิจฺจโตฯลฯ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทา รมฺมณตา อุปฺปชฺชติฯ อเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติฯ เอกานิหิ ตทารมฺมณานินาม ปฏิสนฺธิชนเกน เอเกน กมฺเมน นิพฺพตฺตานิปิ นานาวีถีสุ นานาปฺปการานิ โหนฺติฯ ปวตฺติ วิปากชนเกหิ ปน นานากมฺเมหิ นิพฺพตฺเถสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, ตสฺมาฯ โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺสาติ จตูสุ โสมนสฺสมหา วิปาเกสุ เอกเมเกน คหิต ปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺสฯ

ตทา รมฺมณสมฺภโวติ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ การณํฯ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ เยววาฯ ยํกิญฺจีติ อิฏฺฐานิฏฺฐภูเตสุ รูปารมฺมณาทีสุ ยํกิญฺจิฯ ปริจิตปุพฺพนฺติ อิมสฺมิํ ภเวเยว ตงฺขณโต ปุริมขเณสุ คหณ พหุลตา วเสน ปริจิตํฯ อภิณฺหเสวิตนฺติ อตฺโถฯ ปริตฺตารมฺมณนฺติ ปริตฺตธมฺมภูตํ อารมฺมณํฯ อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวาฯ อุเปกฺขาสหคต สนฺตีรณนฺติ ทฺวีสุ อุเปกฺขาสหคตสนฺตี รเณสุ อิฏฺเฐ กุสลวิปากํ อนิฏฺเฐ อกุสลวิปากํ อุเปกฺขา สหคต สนฺตีรณํฯ เยสํ ปน ปกติยา อิตรานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคต วิปากานิ พหุลํ ปวตฺตนฺติฯ เตสํ ตานิปิ อาคนฺตุกภวงฺคํ นโหนฺตีติ น วตฺตพฺพานิฯ อฏฺฐกถายํ ปน มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท เยภุยฺยนิยมโสเต ปติตตฺตา อกุสลชวนานุรูปํ อเหตุกํ อุเปกฺขา สนฺตีรณ ทฺวย เมว วุตฺตํฯ เตเนว หิ ปรโต เถรวาทานํ วิจาริตฏฺฐาเน อกุสลชวนานนฺตรํ อเหตุก ตทารมฺมณ เมว ทีเปนฺตสฺส ตสฺส เถรวาทสฺส อปริปุณฺณวาทภาวํ ทสฺเสตฺวา ยทา กุสลชวนานํ อนฺตรนฺตรา อกุสลํ ชวติ, ตทา กุสลาวสาเน อาจิณฺณ สทิสเมว อกุสลาวสาเน สเหตุกํ ตทารมฺมณํ ยุตฺตนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตทารมฺมเณจยุตฺเต เอตํปิ ยุชฺชติเยวฯ ตสฺมา ฉปิ อุเปกฺขาสหคตวิปากานิ อาคนฺตุกภวงฺคํ โหนฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถจ อุเปกฺขาปฏิสนฺธิกสฺส ตาว อติมหนฺตาติ วิภูเตสุปิ พุทฺธวณฺณาทีสุ อภิอิฏฺฐารมฺมเณสุ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ตทารมฺมณสมฺภโว นตฺถีติ โทมนสฺส ชวนานนฺตรํ ภวงฺคปาโตว โหติฯ โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส ปน สพฺเพสุปิ อิฏฺฐานิฏฺฐภูเตสุ มหนฺเตสุ อวิภูเตสุจ ฉฬารมฺมเณสุ โทมนสฺส อุปฺปาเทนฺตสฺส เนว ตทารมฺมณสมฺภโว อตฺถิฯ นจมูลภวงฺค สมฺภโวติ กตฺวา โทมนสฺสานนฺตรํ ฉสุ อุเปกฺขาสหคตวิปาเกสุ ยถารหํ เอกํ อาคนฺตุก ภวงฺคภาเวน ปวตฺตติฯ ตถา ตสฺเสว พุทฺธวณฺณาทีสุ อติอิฏฺฐภูเตสุ อติมหนฺเตสุ อติวิภูเตสุจ ฉฬารมฺมเณสุวา มหคฺคตปญฺญตฺตีสุวา โทมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติฯ

เอตฺถ จ ยสฺมา อภิธมฺเม ธาตุวิภงฺเค สพฺพธมฺเมสุวา ปน ปถม สมนฺนาหาโรติ วุตฺตํฯ มหาหตฺถิปโทปม สุตฺเตจ อชฺฌตฺติ กญฺเจว อาวุโส จกฺขุ อปริภินฺนํ โหติฯ พาหิราจ รูปาอาปาตํ อาคจฺฉนฺติฯ โนจ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติฯ เนว ตาว ตชฺชสฺส วิญฺญาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติฯ ยโตจ โข อาวุโส อชฺฌตฺติกญฺเจว จกฺขุ อปริภินฺนํ โหติฯ พาหิราจ รูปา อาปาต มาคจฺฉนฺติฯ ตชฺโชจ สมนฺนาหาโร โหติฯ เอวํ ตชฺชสฺส วิญฺญาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติฯ อชฺฌตฺติกญฺเจว อาวุโส โสตํฯลฯ ฆานํฯลฯ ชิวฺหาฯลฯ กาโยฯลฯ มโน อปริภินฺโน โหติฯ พาหิราจ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติฯ โนจ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติฯ เนว ตาว ตชฺชสฺส วิญฺญาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติฯ ยโตจ โข อาวุโส อชฺฌตฺติโกเจว มโน อปริภินฺโน โหติฯ พาหิราจ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติฯ ตชฺโชจ สมนฺนาหาโร โหติฯ เอวํ ตชฺชสฺส วิญฺญาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหตีติ วุตฺตํฯ ตสฺมา วีถิจิตฺตานินาม อาวชฺชเนนวินานอุปฺปชฺชนฺติฯ สเจ อาวชฺชเนน ธมฺมโตวา กาลโภวา ยํยํ นิยเมตฺวา อาวชฺชิตํ โหติฯ ตํ ตเทว ตานิปิ คณฺหนฺติฯ ยทิ อนิยเมตฺวา ยํกิญฺจิ อาวชฺชิตํ โหติฯ ตานิปิ อาวชฺชิ ตปฺปการเมว คณฺหนฺติฯ น ปน เอกาวชฺชน วีถิยํ สพฺพานิ วีถิจิตฺตานิ อาวชฺชเนนวา อญฺญมญฺญํวา ธมฺมโตวา กาลโตวา ภินฺนา ลมฺพณานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพนฺติฯ

เอตฺถ สิยาฯ ยทิ เจ ตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ เอกวีถิยํ อาทิมฺหิ อาวชฺชเนน อาวชฺชิตํ อารมฺมณํ อคเหตฺวา อญฺญํ ยํ กิญฺจิ ปริจิตปุพฺพํ ปริตฺตารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ สติ นิราวชฺชนํนาม เอตํ สิยาฯ อาวชฺชนาทีหิจ สทฺธิํ ธมฺมโต กาลโต จ ภินฺนารมฺมณํนาม สิยาติฯ สจฺจํ, ยถา ปน มคฺควีถิยํ โคตฺรภุโวทานานิ ผลสมาปตฺติวีถิยํ ผลานิ นิโรธโต วุฏฺฐหนฺตสฺสจ ผลจิตฺตํ นิราวชฺชนเมว โหนฺติ ภินฺนารมฺมณญฺจฯ เอวเมตสฺสปิ นตฺถิ นิราวชฺชนตาย ภินฺนารมฺมณตายจ โทโสติฯ ยญฺจ เอกสฺมิํภเว ภวงฺคสฺส ปฏิสนฺธิยา สห ธมฺมโตจ อารมฺมณ โตจ อภินฺนตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํฯ ตํปิ มูลภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

อิทญฺจ อาคนฺตุกภวงฺคนฺติ นตฺถิ โทโสติฯ ตมนนฺตริตฺวาติ ตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ อตฺตโน อนนฺตรปจฺจยํ กตฺวาฯ วทนฺติ อาจริยาฯ ปาฬิยํ ปน มหาอฏฺฐกถายํจ เอตํ วิธานํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ กามาวจรชวนาวสาเนเยว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติฯ น มหคฺคตานุตฺตรชวนาวสาเนฯ กสฺมา อิติ เจฯ กามาวจร ชวนานํ เอว สวิปฺผนฺทนตฺตาฯ อิตเรสญฺจ อวิปฺผนฺทนตฺตาฯ

[136] วิภาวนิยํ ปน

‘‘กามตณฺหา นิทาน กมฺมนิพฺพตฺตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํฯ ตํ อการณํฯ

อปิจ อภิญฺญาวชฺชิตานิ มหคฺคตานุตฺตรชวนานิ อปริตฺตารมฺมณานิ โหนฺติฯ ตทารมฺมณานิ ปน ปริตฺตารมฺมณาเนวาติ นเตสํ อวสาเน ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปสงฺโค อตฺถิฯ อภิญฺญาชวนานิจ กานิจิ ปริตฺตารมฺมณานิปิ สนฺตตรานิ โหนฺตีติ เตสํปิ อวสาเน ตทุปฺปตฺติ นตฺถิเยวาติฯ

[137] เอเตน

อชนกตฺตา ชนก สมานตฺตาภาวโตติอาทิปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ

กามาวจรสตฺตานํเอว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติฯ น รูปารูปสตฺตานํฯ น หิ เตสุ อุปฺปนฺนานํ ปริตฺตารมฺมณานํปิ กามาวจรชวนานํ อวสาเน ตทารมฺมณุปฺปตฺติ อตฺถิฯ ตทารมฺมณูป นิสฺสยสฺส กาม ภวงฺคสฺส อภาวโต มหคฺคต ภวงฺคสฺส จ สนฺต ตรสฺส ตทารมฺมณ กิจฺจา ภาวโตติฯ จกฺขุวิญฺญาณ โสต วิญฺญาณานิ ปน รูปสตฺตานํ จกฺขุโสตอินฺทฺริย ปวตฺติอานุภาวโต สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานิจ ทฺวารวีถิเภเท จิตฺตนิยมสิทฺธิโต รูปสตฺเตสุ ปวตฺตนฺติ เยวาติฯ กามาวจรธมฺเมสฺเวว อารมฺมณภูเตสุ ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ, น มหคฺคตานุตฺตรปญฺญตฺติธมฺเมสุฯ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา ตทารมฺมณานํฯ เตสํ ปน เอกนฺตปริตฺตา รมฺมณภาเว การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวาติฯ

[138] วิภาวนิยํ ปน

‘‘อปริจิตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํฯ ตํ อการณํฯ

จิตฺตญฺหิ นาม วิกปฺปพเลวา อปฺปนาปตฺตภาวนากมฺมวิเสเส วา สติ นิพฺพาเน วิย อปริจิเตปิ อารมฺมเณ ปวตฺตติเยวาติฯ

[139] ยญฺจ วิภาวนิยํ

‘‘กามตณฺหายตฺตกมฺมชนิตตฺตาปี’’ติ การณํ วุตฺตํฯ ตํปิ เหฏฺฐา ปฏิกฺขิตฺตเมวฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ กิํวา เอตาย ยุตฺติจินฺตายาติ วตฺวา สพฺพานิ วิภาวนิยํ วุตฺต การณานิ ปฏิกฺขิตฺตานีติฯ

กาเม ชวน สตฺตาลมฺพณานํ นิยเมสตีติ กามภูมิปริยาปนฺนานํ ชวนานํ สตฺตานํ อารมฺมณานญฺจ วเสน ติวิเธ นิยเม สติฯ วิภูเต ติมหนฺเตจ ตทารมฺมณมีริตนฺติ เอเตน ตทารมฺมณํนาม ปวตฺตมานํ วิภูตารมฺมเณวา อติมหนฺตารมฺมเณ วา ปวตฺตตีติ อยเมว นิยโม ทสฺสิโตฯ น ปน ยตฺถ ตทา รมฺมณํ ปวตฺตติฯ เอตเทว วิภูตญฺจ อติมหนฺตญฺจ นามาติ นิยโมฯ ตสฺมา อุฬารกมฺมนิพฺพตฺตานํ สุวิสทวตฺถุกานํ รูปพฺรหฺมานํ อุปฺปนฺนาวีถิโย เยภุยฺเยน วิภูตารมฺมณาเอว อติมหนฺตา รมฺมณาเอวจ โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ เกจิ ปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา รูปารูปภูมีสุ วิภูตารมฺมณวีถิโย อติมหนฺตารมฺมณวีถิโยจ นลพฺภนฺตีติ วทนฺติฯ [ตทารมฺมณนิยโม]ฯ

[140] ชวเนสุจาติ จสทฺโท ปน สทฺทตฺโถฯ ฉกฺขตฺตุ เมววา ชวนฺติฯ ปกติกาเลปิ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลภาเว สตีติ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฐกถายํปิ หิ ปกติกาเล อารมฺมณทุพฺพ ลฏฺฐาเนเอว กามาวจรชวนานํ ฉกฺขตฺตุํ ปวตฺติ วุตฺตาติฯ เกจิ ปน ฉกฺขตฺตุนฺติ อิทํ มุจฺฉากาลวเสน วุตฺตนฺติ มญฺญนฺติฯ

มนฺทวตฺติยนฺติ มรณาสนฺนกาเล พหุจิตฺตกฺขณาตีตกสฺส วตฺถุสฺส ทุพฺพลตฺตา อิตรกาเลสุจ มุทุตรภาเวน เกนจิ อุปทฺทุต ภาเวน อชฺโฌตฺถฏภาเวนจ วตฺถุสฺส ทุพฺพลตฺตา ตนฺนิสฺสิตานํ ชวนานํ มนฺทีภูตเวคตา วเสน ปวตฺติกาเลฯ มรณกาลาทีสูติ มรณาสนฺนกาเล มุจฺฉากาเล วิสญฺญิภูต กาเล อติตรุณกาเลจ, ตตฺถ มุจฺฉากาโลนาม อสยฺห รูเปหิ ทุกฺขธมฺเมหิ อติภูตานํ อธิมตฺตโต กรชกายสฺส วิหญฺญปฺปตฺติกาโลฯ วิสญฺญิ ภูตกาโลนาม ปีติเวเคนวา นิทฺทาภิภูตตายวา ยกฺขคหเณนวา สุรามทาทิ วเสนวา ปกติสญฺญาย วิคตกาโลฯ อติตรุณกาโลนาม คพฺภคตสฺสวา สมฺปติชาตสฺสวา ทารกสฺส อชฺฌตฺต วตฺถูนํ อติมุทุกาโลฯ ตาทิเสสุ หิ กาเลสุ อนฺตรนฺตรา ฉทฺวาริกวีถิโย ปวตฺตมานาปิ เยภุยฺเยน ปริปุณฺณชวนวารา น ปวตฺตนฺติฯ ทฺวตฺติโวฏฺฐพฺพนิกาวา จตุปญฺจชวนิกาเอววา ปวตฺตนฺตีติฯ เอตฺถจ ทฺวตฺติโวฏฺฐพฺพนิกวารา อฏฺฐกถายํ วุตฺตาฯ จตุปญฺจ ชวนิกวารา มูลฏีกายํ วุตฺตาฯ ปญฺจวารเมวาติ อิทํ ปน มรณา สนฺนกาลวเสน วุตฺตํฯ นมุจฺฉากาลาทิวเสนฯ ตญฺจ โขปากติกสตฺตานํ วเสเนวฯ เย ปน ฌานสมนนฺตรํวา ปจฺจเวกฺขณ สมนนฺตรํวา อภิญฺญาสมนนฺตรํวา จวนฺติวา ปรินิพฺพายนฺติวาฯ เตสํ ฌานาทีนิเยว ปญฺจวารโต อธิกานิวา อูนานิวา มรณา สนฺนชวนานินาม โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยญฺจ อตฺโถ อุปริ มรณุปฺปตฺติยํ อาวิภวิสฺสตีติฯ ภควโต ปน ยมกปาฏิหาริย กาลาทีสูติ เอตฺถ อญฺเญสํปิ มหาโมคฺคลานตฺเถราทีนํ เอวรูโป ลหุปฺปวตฺติกาโล อาทิสทฺเทน สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ วิสุทฺธิมคฺเค อยํ ปน มตฺถกปตฺตา วสี ภควโต ยมกปาฏิหาริเย ลพฺภติฯ อญฺเญสํวา เอวรูเป กาเลติฯ สกเลน ปน วากฺเยน ถเปตฺวา ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ลหุก ปวตฺติกาลํ อญฺญสฺมิํ กาเล ภควโตปิ ฉวา สตฺตวา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ อญฺเญสํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ จตฺตาริ ปญฺจวา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ภวนฺตีติ เอตฺถปิ ภควโตปิ ลหุกปฺปวตฺติยํ ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ภวนฺติฯ ลหุกตรปวตฺติยํ จตฺตารีติ อตฺโถปิ ยุชฺชติเยวฯ

วิภาวนิยํ ปน

ภควโต จตฺตาริ อญฺเญสํ ปญฺจปีติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสตีติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโต ภควา อคฺคิกฺขนฺธอุทก ธาราทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปาฏิหาริยานํ ปวตฺตนตฺถํ ปถมํ เตโชกสิเณ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิฯ ตโต ทฺเว ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิฯ ตโต อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตตูติ อธิฏฺฐาสิฯ ตโต ตสฺมิํเยว กสิเณ อภิญฺญํ สมาปชฺชิฯ อภิญฺญาวเสน อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติฯ ตโต อาโปกสิเณ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิฯ ตโต ทฺเว ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิฯ ตโต เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตนฺตูติ อธิฏฺฐาสิฯ ตโต ตสฺมิํเยว กสิเณ อภิญฺญํ สมาปชฺชิฯ อภิญฺญาวเสน เหฏฺฐิม กายโต อุทกธารา ปวตฺตนฺติฯ เสสยมเกสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถจ ลหุกปฺปวตฺติยา อิจฺฉิตตฺตา ทฺเว ทฺเว ปจฺจเวกฺขณวารา จตุปญฺจชวนิกาเอว ภวนฺติฯ ทฺวินฺนญฺจ ชวนวารานํ อนฺตรา ทฺเว เอว ภวงฺคานิ ภวนฺติฯ ตานิจ ทฺเว ปาฏิหาริยานิ ปสฺสนฺตานํ เอกปฺปหาเรเนว ปวตฺตานิ วิย ปญฺญายนฺตีติฯ เอตรหิ ปน เกจิ อาทิกมฺมิกชฺฌานปจฺจเวกฺขเณสุปิ จตฺตาริ ปญฺจวาชวนานิ วทนฺติฯ อาทิกมฺมิกสฺสาติ โยคกมฺมสิทฺธิยา อาทิมฺหิ นิยุตฺตสฺสฯ ปถมํ อุปฺปนฺนา อปฺปนา ปถมกปฺปนาฯ ตสฺสํ ปถมกปฺปนายํฯ อาทิกมฺมิกอปฺปนาวีถิยนฺติ อตฺโถฯ ตทา หิ สพฺพานิปิ มหคฺคตชวนานิ ปุน อาเสวนาภาวโต ปริทุพฺพลานิ โหนฺตีติ เอกวารเมว ชวนฺตีติฯ อภิญฺญาชวนานิ ปน อิทฺธิวิกุพฺพนาทิฯ กิจฺจสิทฺธิยาเอว ปยุตฺตานีติ กิจฺจสิทฺธิโต ปรํ กตฺตพฺพาภาวโต อาทิกมฺมิกกาเลปิ วสีภูตกาเลปิ เอกวารเมว ชวนฺตีติ วุตฺตํ อภิญฺญาชวนานิจ สพฺพทาปีติฯ ยถาจ อภิญฺญาชวนาทิ เอวํ มคฺคชวนานิปิ ตํ ตํ กิเลสปฺปหานกิจฺจสิทฺธิโต ปรํ กตฺตพฺพา ภาวโต เอกวารเมว ชวนฺตีติ วุตฺตํ จตฺตาโร ปนฯลฯ เอก จิตฺตกฺขณิกาวาติฯ

อถวา, มคฺคเจตนาย อนนฺตริกผลตฺตา สกิํ อุปฺปนฺเนเยว มคฺเค ผลสฺสวาโร อาวโตติ นตฺถิ มคฺคจิตฺตสฺส ปุนุปฺปตฺติยา โอกาโสติ วุตฺตํ จตฺตาโร ปนฯลฯ เอกจิตฺตกฺขณิกาวาติฯ ชวนุปฺปตฺติยา ปกติยา สตฺตกฺขุปรมตฺตา มนฺทสฺส ปญฺจมํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ทฺเว ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ติกฺขสฺส จตุตฺถํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ตีณีติ วุตฺตํ ตโต ปรํฯลฯ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ นิโรธสมาปตฺติกาเล ปน ปุพฺพภาเคเยว ตาทิ สสฺส ปโยคาภิสงฺขารสฺส กตตฺตา ทฺวินฺนํ วารานํ อุปริ จิตฺตปฺปวตฺติ นตฺถีติ วุตฺตํ นิโรธฯลฯ ชวตีติฯ เอตฺถจ ทฺวิกฺขตฺตุนฺติ อิทํ อุกฺกฏฺฐ นิทฺเทสวเสน วุตฺตํฯ เอกํวา ทฺเววา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหตีติ หิ วุตฺตํฯ จตุตฺถารุปฺปชวนนฺติ อนาคามิโน กุสลภูตํ อรหโต กฺริยภูตํ เนวสญฺญานาสญฺญา ยตน ชวนํฯ วุฏฺฐานกาเลจ นิโรธสฺส นิสนฺทมตฺตตฺตา เอกวารเมว วชนํ ปวตฺตตีติ วุตฺตํ วุฏฺฐานกาเลจาติอาทิฯ ตตฺถ อนาคามิ ผลํวา อรหตฺตผลํวาติ อนาคามิผเลวา อรหตฺตผเลวาฯ ภาเวน ภาวลกฺขเณ เหตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ เตนาห นิรุทฺเธติฯ สพฺพตฺถาปิ สมาปตฺติวีถิยนฺติ ฌานสมาปตฺติ ผลสมาปตฺติวเสน สกลายปิ สมาปตฺติวีถิยํฯ ภวงฺคโสโตวิย วีถินิย โม นตฺถีติ อิทํ จิณฺณวสีภูตกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อกตา ธิการสฺส ปน ฌานสมาปตฺติยํ อาทิโต ปฏฺฐาย ทฺเว ตีณิ จตฺตารีติอาทินา ฌานชวนานิ อนุกฺกเมน วทฺธมานานิ ปวตฺตนฺติฯ กตา ธิการานํ ปน มหาปุริสชาติกานํ ปฏิลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย จิณฺณวสีภาวาเนว โหนฺติฯ ตถา ผลชวนานิจ สพฺเพสํปิ ผลฏฺฐานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ พหูนิปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน อาทิกมฺมิกกาลาทีสุ เอกวาราทิวเสนปิ อวเสสานํ ปวตฺติํ สมฺปิณฺเฑตีติฯ [ชานนิยโม]ฯ

[141] เอวํ ปุพฺพาปรนิยามวเสน วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุคฺคลเภทวเสน ภูมิเภทวเสนจ เตสํ ปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ทุเหตุกานนฺติอาทิมาหฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสหคตา ทฺเว เหตุโย เอเตสนฺติ ทุเหตุกาฯ

จตูหิ ญาณวิปฺป ยุตฺตมหาวิปาเกหิ คหิตปฏิสนฺธิกาฯ ทฺวีหิ ปน อเหตุก วิปาเกหิ คหิต ปฏิสนฺธิกา อเหตุกา นตฺถิ ปฏิสนฺธิเหตุ เอเตสนฺติ กตฺวาฯ เตสํ ทฺวินฺนํปิ วิปากาวรณสพฺภาวโต มหคฺค ตชฺฌานานิปิ ตาว นุปฺปชฺชนฺติฯ กุโต โลกุตฺตรานิฯ กฺริยชวนานิ ปน ขีณาสวานเมว อาเวนิก ภูตานีติ วุตฺตํ กฺริยชวนานิ เจวอปฺปนาชวนานิจ น ลพฺภนฺตีติฯ ตตฺถ วิปากา วรณํ นาม อเหตุก ปฏิสนฺธิกตา ทฺวิเหตุก ปฏิสนฺธิกตาจฯ ตถา ญาณสมฺปยุตฺตวิปากานิจ สุคติยนฺติ สุคติ ภเว ปริยาปนฺนานํ เตสํ ทฺวินฺนํ ตถา ญาณมฺปยุตฺตมหาวิปากานิจ น ลพฺภนฺตีติ อตฺโถฯ เอตฺถจ สุคติยนฺติ เอเตน ทุคฺคติปริยาปนฺเน อเหตุก ปุคฺคเล นิวตฺเตติฯ น หิ เตสํ อิมสฺมิํ วากฺเย อิตเรสํ อนุญฺญาตานิ ญาณวิปฺปยุตฺตวิปากานิปิ ลพฺภนฺตีติฯ เตนาห ทุคฺคติ ยํ ปนาติอาทิฯ ตตฺถ ทุคฺคติยํ ปริยาปนฺนานํ อเหตุกานํ ญาณสมฺปยุตฺตวิปากานิจ ญาณวิปฺปยุตฺตานิ มหาวิปากานิจ น ลพฺภนฺตีติ ปริปุณฺณ โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ เอตฺถ สิยาฯ กสฺมา ปเนตฺถ สุคติปริยาปนฺนานํ อเหตุกานํ จตฺตาริ ญาณสมฺปยุตฺตวิปากานิ ทุคฺคติปริยาปนฺนานญฺจ อฏฺฐปิ สเหตุก มหาวิปากานิ น ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํฯ นนุ ปฏฺฐาเน สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ เอกสฺมิํ ภเว เอกสฺส สตฺตสฺส กทาจิ สเหตุกํ ภวงฺคํ กทาจิ อเหตุกํ ภวงฺคนฺติ เอวํ มูลภวงฺเค ปวตฺติเภโท นตฺถีติ กตฺวา สเหตุกํ ภวงฺคนฺติ อิทํ ตทารมฺมณสงฺขาตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ สเหตุกนฺติจ สามญฺญวจนตฺตา ทฺวิเหตุกํ ติเหตุกญฺจ ตทารมฺมณํ วิญฺญาตพฺพํ โหติฯ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺสาติ อิธ ปน ตสฺส ตทารมฺมณสฺส อนนฺตรํ อุปฺปนฺนํ มูลภวงฺคเมว อธิปฺเปตํฯ อิธปิ สามญฺญวจนตฺตา ทฺวีสุ อ- อเหตุกภวงฺเคสุ ยํกิญฺจิ คเหตพฺพเมวาติฯ ตสฺมา ทฺวินฺนํ อเหตุกานํปิ อฏฺฐสเหตุก ตทารมฺมณานิปิ ลพฺภมานานิเอว สิยุํฯ ทุเหตุกานํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ

วุจฺจเต, อเหตุ เกสุ ตาว ทุคฺคติปริยาปนฺนานํ สเหตุกตทารมฺมณสมฺภโว สพฺพอฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺโตฯ ตสฺมา อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺสาติ อิทํ กุสลวิปากภูตํ อเหตุกภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ยุตฺตํฯ อยญฺหิ ปฏฺฐาเน ธมฺมตาฯ ยทิทํ ยถาลาภคหณนฺติฯ อิตรถา สพฺพอฏฺฐกถาวิโรโธ สิยาติฯ ยถาจ กุสลานํ โยคสาธนียตฺตา ปวตฺติยํปิ โยคกมฺมวเสน ญาณโยโค โหติฯ น ตถา วิปากานํฯ เตสํ ปน อโยคสาธนี ยตฺตา ปวตฺติยํ ภวงฺคญาณสงฺขาเตน อุปนิสฺสยญฺญาเณน วินา ญาณโยโค น สมฺภวติฯ ตสฺมา สเหตุกํ ภวงฺคนฺติ อิธปิ ญาณวิปฺปยุตฺตภูตํ สเหตุกตทารมฺมณเมว คเหตุํ ยุตฺตนฺติ กตฺวา ทฺวิเหตุกานํ อเหตุกานญฺจ ญาณสมฺปยุตฺตตทารมฺมณ ปฏิกฺเขโป เถเรน กโตติฯ อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน ปน เยน วิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ เตน สทิสํ วา ตโต หีนํ วา ตทารมฺมณํ เตสํ สมฺภวติฯ น ปณีตนฺติ กตฺวา ทฺวินฺนํปิ อเหตุกานํ อฏฺฐมหาวิปากานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา สตฺตติํสจิตฺตปฏิ ลาโภ วุตฺโตฯ โส ปน ยถา วุตฺตปฏฺฐานปาฬิยา วิรุชฺฌติฯ อปเร ปน ยถา อเหตุกานํ สุคติปริยาปนฺนานํ ทฺวิเหตุก ตทารมฺมณํ โหติฯ เอวํ ทฺวิเหตุกานํปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ สมฺภวตีติ วทนฺติฯ ตํ ยุตฺตํวิย ทิสฺสติฯ อฏฺฐกถายญฺหิ กตฺถจิ เตสํ ทฺวินฺนํปิ อวิเสเสน อฏฺฐมหาวิปากปวตฺติ วุตฺตาติฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณ สหคตา ตโย เหตู เอเตสนฺติ ติเหตุกาฯ เต ปน กามรูปารูปวเสน ติวิธา โหนฺติฯ ปุถุชฺชโน อฏฺฐอริยาจาติ นววิธาฯ เตสุ ขีณาสวานํ กุสลากุสล ชวนานิจ นลพฺภนฺติฯ สพฺพโส อนุสยปหาเนน สพฺเพสํ กุสลากุสลานํ สห นิรุทฺธตฺตา อนุสย ปฏิพทฺโธ หิ เตสํ ตพฺภาโวติฯ ตถาสทฺโท ปกฺขนฺตรตฺโถฯ อปรินิฏฺฐิตสิกฺขากิจฺจตาย สิกฺขนสีลยุตฺตา สตฺตอริยา เสกฺขานามฯ อิธ ปน ตโย เหฏฺฐิมผลฏฺฐา อธิปฺเปตาฯ

เตสญฺหิ อาทิโต โสตาปตฺติมคฺเคเนว ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ ปหีนตฺตา ตํ สหคตานิ ปญฺจชวนานิ นลพฺภนฺตีติฯ อนาคามิปุคฺคลานํ ปน ปฏิฆชวนานิจ น ลพฺภนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน ปหีนตฺตาฯ มคฺคสฺส ปน เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาฯ จตุนฺนํ มคฺคฏฺฐานํ ปจฺเจกํ ยถาสกํ มคฺคชวนานิเอว ลพฺภนฺติฯ อุปริมานญฺจ ผลานํ เหฏฺฐิเมหิ ปุคฺคเลหิ อนมิคตตฺตา เหฏฺฐิมานญฺจ อุปริเมสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ อนุปฺปชฺชนโต จตุนฺนํ ผลฏฺฐานํปิ ปจฺเจกํ ยถาสกํ ผลชวนานิเอว ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ โลกุตฺตรฯลฯ สมุปฺปชฺชนฺตีติฯ เอตฺถจ อุปริมคฺเค อาคเต เหฏฺฐิมมคฺคานุภาวสฺส สพฺพโส ปฏิปสฺสทฺธิวเสน อุปริมานํ ปุคฺคลนฺตรตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติฯ อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ ปาริเสสโต ลพฺภมานวีถิจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ คาถมาหฯ ปรินิฏฺฐิ ตสิกฺขากิจฺจตฺตา นตฺถิ สิกฺขิตพฺพกิจฺจํ เอเตสนฺติ อเสกฺขาฯ ขีณาสวาฯ เตสํ เตวีสติกามวิปาก วีสติกฺริย อรหตฺตผล วเสน จตุจตฺตาลีส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา ยถาสมฺภวํ อุทฺทิเสฯ สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาชวนวชฺชิตานํ สตฺตนฺนํ อกุสลานํ เอกวีสติยา กุสลานํ เตวีสติยา กามวิปากานํ ติณฺณํ เหฏฺฐิมผลานํ อาวชฺชนทฺวยสฺสจ วเสน ฉปญฺญาส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา อุทฺทิเสฯ อวเสสานํ จตุนฺนํ ปุถุชฺชนานํ กามวิปาก โลกิยกุสลากุลาวชฺชน ทฺวยวเสน จตุปญฺญาส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา อุทฺทิเสติ โยชนาฯ ปุคฺคล เภเทน วีถิจิตฺตานํ เภโท ปุคฺคลเภโทฯ

[142] สพฺพานิปิ วีถิจิตฺตานิ อุปลพฺภนฺติ ปุคฺคลานํ ทฺวารานญฺจ เอตฺเถว ปริปุณฺณสมฺภวโตฯ ยถารหนฺติ ตํ ตํ ภูมิปุคฺคลานํ อุปฺปตฺติอรหานุรูปํฯ รูปาวจรภูมิยํ วชฺชิตพฺเพสุ โสฬสวีถิ จิตฺเตสุ ฉนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวากฺเย วุจฺจมานตฺตา ปฏิฆชวน ตทารมฺมณ วชฺชิตานีติ วุตฺตํฯ อรูปาวจรภูมิยํ ปถมมคฺค รูปาวจรหสน เหฏฺฐิมารุปฺปวชฺชิตานิ ปฏิฆชวน ตทารมฺมณวชฺชิตานิจ วีถิ จิตฺตานิ ลพฺภนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถาปิ วชฺชิตพฺเพสุ อฏฺฐติํส วีถิจิตฺเตสุ โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวุจฺจมานตา ทฏฺฐพฺพาฯ สพฺพตฺถาปีติ สพฺพาสุปิ รูปารูปภูมีสุฯ

ตํตํ ปสาทรหิตานํ ตํตํทฺวาริก วีถิจิตฺตานิ น ลพฺภนฺเตวาติ รูปาวจรภูมิยํ ตาว ฆานาทิตฺตยํ นตฺถีติ ฆานชิวฺหากายปสาท รหิตานํ รูปีพฺรหฺมานํ ฆาน ชิวฺหากายทฺวาริกานิ ฉ วีถิจิตฺตานิ นลพฺภนฺเตวฯ ยานิ สนฺธาย ฉนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวากฺเย วุจฺจมานตฺตาติ เหฏฺฐา วุตฺตํฯ อรูปภูมิยํ ปน ปญฺจปิ ปสาทา นตฺถีติ ปญฺจทฺวาริกานิ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณ มโนธา ตุตฺติก สนฺตีรณตฺตยวเสน โสฬสวีถิจิตฺตานิ นลพฺภนฺเตวฯ ยานิ สนฺธาย โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปริ วุจฺจมานตาติ วุตฺตํฯ กามภูมิยํ ปน ตํตํ ปสาทรหิตตา ชจฺจนฺธาทีนํ วเสน โย เชตพฺพาฯ กาเม อสีติ วีถิจิตฺตานิ ยถารหํ ลพฺภเร ลพฺภนฺติฯ รูเป จตุสฏฺฐิ ตถา ยถารหํ ลพฺภเรฯ อรูเป ทฺเว จตฺตาลีส ยถารหํ ลพฺภเรติ โยชนาฯ เอตฺถจ พฺรหฺมโลเกวา อุปริ ฉกามาวจร เทวโลเกสุวา อนิฏฺฐารมฺมณานิ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา รูปาวจรภูมิยํ จตุนฺนํ อกุสลวิปากานํ ลพฺภมานตาวจนํ ตตฺถ ฐตฺวาวา อิธ อาคนฺตฺวาวา อิธ อนฏฺเฐหิ รูปสทฺเทหิ สมาคจฺฉนฺตานํ วเสน ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน อิธ อาคตานํเยว พฺรหฺมานํ อนิฏฺฐารมฺมณสมาโยโค โหตีติ ถานิ จตฺตาริ รูปภูมิยํ ลทฺธานินาม น โหนฺติฯ ตสฺมา ตตฺถ สฏฺฐิเยว วีถิจิตฺตานีติ วทนฺติฯ ตํ น ยุชฺชติฯ อิธ อาคตานํเยว อุปฺปนฺนานิปิ พฺรหฺมตฺตภาเว อุปฺปนฺนตฺตา พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺนานิ อิจฺเจว วตฺตพฺพตฺตาฯ นจ ตตฺถ ฐิตาปิ อิธ อนิฏฺฐานิ นคณฺหนฺติฯ ทูเรปิ อารมฺมณํ คเหตุํ สมตฺถตฺตา พฺรหฺมานนฺติฯ

[140] ยญฺจ วิภาวนิยํ

ตสฺส วาทสฺส ปฏิกฺขิปนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘อิธ ปน ตตฺถ ฐตฺวาปิ อิมํ โลกํ ปสฺสนฺตานํ อนิฏฺฐารมฺมณสฺส อสมฺภโว น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติฯ เตน ตตฺถ ฐตฺวา อิมํ โลกํ ปสฺสนฺตานํ อุปฺปนฺนานิ ตานิ จตฺตาริ จิตฺตานิ ตตฺถ ลทฺธานินาม โหนฺติฯ อิธ อาคตานํ อุปฺปนฺนานิ อิธ ลทฺธานินาม โหนฺตีติ อนุญฺญาตํ โหติฯ ตญฺจ น ยุตฺตํฯ

ตํ ตํ ภูมิปริยาปนฺเน สตฺตสนฺตาเน อุปฺปนฺนานิเอว ตํตํภูมิยํ อุปฺปนฺนานีติ สิทฺธตฺตาฯ อิจฺเจวนฺติอาทิ มหานิคมนํฯ ยถาสมฺภวนฺติ ตํ ตํ ภูมิปุคฺคลทฺวารารมฺมเณสุ สมฺภวานุรูปํฯ ภวงฺเคน อนฺตริตา ภวงฺคนฺตริตาฯ ยาวตายุกนฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว ภวนิกนฺติ วีถิโต ปฏฺฐาย ยตฺตกํ กาลํ ชีวิตสนฺตานํ ปวตฺตติฯ ตตฺตกํ กาลนฺติ อตฺโถฯ อพฺโภจฺฉินฺนา ปวตฺตติ อสติ นิโรธ สมาปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย วีถิ สงฺคหสฺส

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

วีถิมุตฺต สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[143] เอวํ ปวตฺติกาเล ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ อาทิคาถ มาหฯ เอวํ วุตฺตนเยน ปวตฺติยํ ปวตฺติสงฺคโหนาม วีถิจิตฺตวเสน อุทีริโตกถิโตฯ อิทานิ สนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคโห นาม วีถิมุตฺต จิตฺตานํ วเสน วุจฺจตีติ โยชนาฯ เอตฺถจ ปฏิสนฺธิยํ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติยา กถิตาย ตโต ปรํ ภวงฺคกาเลจ จุติกาเลจ เตสํ ปวตฺติ กถิตาเยว โหตีติ กตฺวา สนฺธิยมิจฺเจว วุตฺตํฯ

[141] วิภาวนิยํ ปน

ปรโต มรณุปฺปตฺติยํ ปถมํ จุติํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อนนฺตเร ปฏิสนฺธิยา วกฺขมานตฺตา อิธ สนฺธิคฺคหเณน อตีตา นนฺตร จุติปิ คเหตพฺพาติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ตทาสนฺนตาย ตํคหเณเนว คหิตจุติกาเลจา’’ติฯ ตํ น ยุชฺชติเยวฯ

วีถิมุตฺตานญฺหิ วิสยปฺปวตฺตินาม อตีตานนฺตรภเว มรณุปฺปตฺติยํเอว สิทฺธาติ เอกสฺมิํ ภเว วิสยปฺปปตฺติยา สห เตสํ ปฏิสนฺธิปมุขานํ วีถิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺติทสฺสนตฺถํเอว ตาย อตีตานนฺตรจุติยา สทฺธิํ มรณุปฺปตฺติวิธานํ เถเรน ทสฺสิตนฺติฯ ภวนฺติ สตฺตา สงฺขาราจ เอตาสูติ ภูมิโยฯ อโยติ วฑฺฒิฯ อตฺถโต ปน สุขํจ สุขเหตุ สุขปจฺจยาจ เวทิตพฺพาฯ เยภุยฺเยน ตโต อยโต อปคตา เอตฺถ นิพฺพตฺตา สตฺตาติ อปาโยฯ โสเอว ภูมีติ อปายภูมิฯ โอฬาริเกน กามราเคน กามียตีติ กาโมฯ คนฺตพฺพา อุปคนฺตพฺพาติ คติฯ คจฺฉนฺติ สตฺตา เอตฺถาติวา คติฯ อเนกวิธสมฺปตฺตีนํ อธิฏฺฐานตาย โสภณาคติ สุคติฯ กาโมจ โส สุคติจาติ สมาโสฯ นตฺถิ ยถาวุตฺโต อโย เอตฺถาติ นิรโยฯ